«Bolashaq» – Táýelsizdik brendi

Oryndalǵan arman

Káriboz atam el arasynda sózge she­shen­digi ári qasynyń erekshe qoıýly­ǵynan «Káriboz sheshen» atanyp, aýyl-rýlardy tatýlastyrý men eldestirýde halyq bıliginiń mańyzdy ókili bolǵan. «Eldestirmek – elshiden» dep dana hal­qymyz aıtqandaı, men de Káriboz atamnyń jolyn qýyp, 1995 jyly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Halyqaralyq qatynastar fakýltetiniń alǵashqy qazaq tobyna oqýǵa tústim. 2000 jyly úzdik túlek retinde elimizdiń Syrtqy ister mınıstrligine joldama alyp, taý bókterindegi arý Almatydan Saryarqanyń óri, elimizdiń tóri bolǵan bas qalaǵa attandym.

Jas dıplomat retinde sheteldik bas­shy­lardyń memlekettik jáne resmı saparlaryn uıymdastyrdym. 2003 jyly Elbasymyzdyń tarıhı bastamalarynyń biri – Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń I sezine Izraıl memleketi delegasııasynyń qatysýyna atsalystym. Bul meniń dıplomatııalyq tájirıbemde úlken áser qaldyrǵan oqıǵa boldy.

2007 jyly sol kezdegi Bilim jáne ǵylym mınıstri Janseıit Túımebaev­tyń shaqyrýymen endi ǵana ashylyp, jumysyn bastap jatqan el Prezı­den­tiniń «Bolashaq» halyqaralyq stı­pendııasynyń ákimshisi – Halyqaralyq baǵdarlamalar ortalyǵyna bas mened­jer retinde qabyldandym. Bilim qýǵan talaı jas zamandasymyzǵa kemel bola­shaq syılaǵan ortalyqtyń ishinde qyz­mettik «lıftimen» kóterile júrip, she­tel­diń úzdik joǵary oqý oryndarymen seriktestik ornatyp, «Bolashaqtyń» kókjıegin keńeıtýge óz úlesimdi qostym.

2009 jyly álemniń ekonomıka mek­tep­teriniń kóshbasshysy sanalatyn Lon­don ekonomıka mektebine (LSE) oqýǵa qa­byldandym. Bul armanym elimiz­diń Táýelsizdigi jáne Elbasynyń adamı ­ka­­­pı­taldy damytýdaǵy eń sátti startaby – «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly oryndaldy. Tynymsyz talpynystyń nátıjesinde Memlekettik basqarý jáne menedj­ment salasyndaǵy ǵylym ma­gıstri bolyp Otanyma oraldym. Elge kele sala dıplomatııa jolyna qaıta bet burdym. Biraz jyl boıy Qazaqstannyń Ulybrıtanııa jáne Soltústik Irlandııa Birikken Koroldigindegi elshiliginde ın­vestısııalyq keńesshi qyzmetin atqardym.

Bir kezderi elge halyqaralyq bilim­men qaıta kelgendeı, araǵa jyl­dar sa­lyp, úlken tájirıbe jınap ózim eńbek etip, kirpishin berik qalaýǵa atsa­lys­qan ortalyqqa oraldym. Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵam­be­tov­tiń qoldaýymen «Bolashaq» baǵdar­lama­synyń iske asyrylýyn jańa sapaly deńgeıge kóshirýge bar kúsh-jigerimdi salýdamyn. Ortalyqqa oralýdaǵy úlken jaýapkershilik pen tarıhı mıssııamdy erekshe sezinemin, bul – talaı jastyń úmitin úkilep, armanyn asqaqtatqan teń­dessiz prezıdenttik stıpendııanyń már­tebesin, halyqtyń oǵan degen senimin art­tyrý, baǵdarlamanyń zaman talabyna saı jań­ǵyryp, jetilýin qamtamasyz etý.

Elbasynyń erligi

Osylaı desek, artyq aıtpaǵan bolar­myz. Sebebi bári­mizge belgili, toqsa­nyn­shy jyldardyń basy Qazaqstan úshin taǵdyrsheshti kezeń boldy. Dáýirler al­masqan daǵdarysty shaqta alysty bol­jap, jaqyndy ańdaý Táýelsiz Qa­zaq­stannyń Tuńǵysh Pre­zı­denti Nur­sultan Nazarbaevtyń mań­daıyna jazylypty. Shuǵyl sheshim, áb­jil áreketti qajet etetin syndarly sát­te eldiń eń­se­sin kóterip, irgesin bekitý, álemdik dáre­je­degi bilimi bar maıtalman mamandar daıarlaý úshin Elbasy 1993 jylǵy 5 qarashada «Bolashaq» stıpendııasyn qurý týraly qaýly qabyl­da­dy. Ekonomıka turalap, áleýmettik ahýal tolyq turaq­talmaı turǵan tusta qarjyny shetelden bilim alý isine salý – zor táýekel men kóre­gendikti qajet etetin erlikti is.

Arada shırek ǵasyr ótti. «Bolashaq» baǵdarlamasymen dúnıeniń mańdaıal­dy oqý oryndaryn bitirip kelgen jastar Táýelsiz eldiń týyn bıikke kóterip, Qazaqstannyń kóshbasshy kadrlyq kla­syn qalyptastyrdy. «Bolashaq» baǵ­darlamasy búginde 30 jyl bolǵan Táýel­sizdiktiń brendine aınaldy. Mine, tarıh úshin qas qaǵym sát bolsa da, qazaq úshin qasterli de qıyn-qystaý kezeńde Elbasynyń strategııalyq qadamǵa baryp, táýekel etkenin búgin «Bolashaq» dá­leldep otyr. 11 myńnan asa «Bolashaq» baǵ­darlamasynyń túlegi qoǵamnyń ár sala­synda: densaýlyq saqtaý, bilim berý, memlekettik qyzmet, mádenıet, ǵylym jáne tehnıka, aýyl sharýashylyǵy, ón­di­ris, IT jáne ınnovasııalar – barlyq jer­de ólsheýsiz úlesterin qosyp jatyr. Egemendiktiń ǵasyrǵa bergisiz ár jy­lynda «Bolashaq» baǵdarlamasyn bola­shaqty oılaı bilgeniniń jemisi dep aıt­saq bolady. Memlekettik baǵdarlama ar­qyly bilim alǵan jastar elimizdi órken­detip, Qazaqstan atty qasterli «qury­lysty» qarqyndy túrde júrgize bererine kúmán joq.

Túlekten tilek

«Bolashaq» baǵdarlamasy qabyldan­ǵaly bergi 28 jyl ishinde 14 myńnan asa qazaqstandyq stıpendıat atandy. Osy­­laısha, shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ishin­de kóshbasshylar komandasy qalyp­tasty.

Endi jalqydan jalpyǵa óteıik. Toq­­sa­nynshy jyldary «Bolashaq» stı­­­pen­dııasyna ıe bolyp, Germanııaǵa at­tan­­­ǵan Dmıtrıı Gorbýnov Albert-Ludwigs-Universitat Freiburg-ta oqyp, Tıý­­bıngen qalasyndaǵy júrek-qan­ta­myr hı­­rýrgııasy bólimshesinde klını­ka­­lyq or­dınatýradan ótti. Elge 2001 jy­­ly oralyp, astanadaǵy balalar kar­­­­dıo­­hırýrgııasy klınıkasyn qurýǵa at­salysty. Búginde Ulttyq kar­dıo­hı­­­rýr­­gııalyq ortalyǵyndaǵy bala­lar kar­­­dıohırýrgııasy bóliminiń meń­gerý­­shisi bolyp jumys isteıtin Dmıt­rıı sá­bı­lerdiń júregine kúrdeli ope­ra­sııa­lar jasaıdy. Qazirdiń ózinde ol bala­lardyń júregi men magıstral­dy qan­­tamyrlaryna 7 myńnan asa operasııa jasaǵan. «Biz hırýrg retinde kishken­­taı pasıent­terimizdiń ońala bastaǵanyn kórgende, qýanyshymyz qoınymyzǵa syımaı ketedi. Balalar ósedi, damıdy, sóıleıdi, táı-táı basyp talpyna bastaıdy. Adamǵa kómekteskennen artyq qandaı lázzat kerek», deıdi «Bolashaq» túlegi Dmıtrıı Valerevıch.

«Bolashaqtyń» da bet-beınesi osyndaı kemel adamdar bolsa kerek. Oılańyz, myńdaǵan sábıdiń judyryqtaı júregin emdeýge bir ǵana túlek osylaı qyzmet etip júr. Al eger sol syrqat sábılerdi syrt elge jiberse ne bolar edi? Oǵan áýeli barlyq ata-ananyń qarjysy je­ter me edi? Dmıtrııdiń tilegi – túlek­tiń tilegi qandaı jyly: «adamǵa kómek­teskennen artyq qandaı lázzat kerek»... Bul shamasy «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly shetelde oqyp kelgen ár túlektiń kókeıinde turýy tıis izgi oı dep bilemin.

Damel qalaı damydy?

Bizdiń kelesi keıipkerimiz – Damel Mektepbaeva. Bala kezinen bıolog bolýdy armandaǵan boıjetken túpki maqsatyna «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly jetken. Astana medısınalyq ýnıversıtetin bitirgen ol 2005 jyly AQSh-taǵy In­dıana ýnıversıtetine túsip, bıotehnolog-hımık degen mamandyqty úzdik oqý ornynan ıgerip shyqty. Alǵan bilimin elge qaıtarý úshin Damel eli­mizde en­di ǵana ashylǵan Nazarbaev Ýnı­ver­s­ıtetine kelip, ǵylym jolyna tús­ti. Tereń biliminiń nátıjesimen NASA-da tájirıbe almasqan alǵashqy qazaq­stan­dyq ǵalym atandy. Onyń komandasy ja­saǵan startap jobalar Koreıadaǵy Google-D.CAMP Prize, Fransııadaǵy Hello Tomorrow Challenge, Perýdegi Star­tup Mexico, Startup Chile, Startup sekildi konkýrstarda júldelerge ıe bol­­ǵan. «Meni qazir shetelde jaqsy qyz­met­ter kútip tur. Alaıda men ilim-bili­mim­di Qazaqstanda qoldanǵanymdy jón kóremin jáne memlekettiń de men sekildi mamandardy qoldaǵanyn qalaımyn», deıdi Damel.

Dameldiń elsúıgishtigi men eń­bek­qor­­lyǵyna tántimin. Qanshama ha­lyq­­aralyq granttardy utyp aldy, qan­sha zerthanalyq zertteýler jasady, ǵylym­nyń qazanynda qaınap júrgenin ǵana qanaǵat qylmaı, erikti túrde jastarǵa, aımaqtardaǵy jandarǵa keńester bere­di, dárister oqıdy. Iаǵnı óz-ózin damy­typ, ózgege de qolushyn sozýdy umyt­paıdy. Búginde Damel boıdaǵy bilimin basqalarmen bólisý úshin óńirge attanyp, Soltústik Qazaqstandaǵy Kosybayev University-diń ınnovasııalar, ınternasıonaldandyrý jáne transformasııa máse­leleri jónindegi basqarma múshesi bolyp qyzmet atqarady.

Mine, qazaqstandyqtardyń kópshiligi úshin «Bolashaq» stıpendııasy, ásirese, memlekettik qoldaýdyń kómegimen álem­­niń úzdik joǵary oqý oryndarynda sapa­ly bilim ala alǵan kópbalaly otbasy­lardan jáne aýyldyq jerlerden shyqqan adamdar úshin naqty áleýmettik «lıftige» aınaldy.

San men sapa

Sapany anyqtaý úshin sanǵa júgi­neıik. «Bolashaq» baǵdarlamasy túlek­teriniń el ekonomıkasyna qosqan úle­sin tereńirek zertteý úshin Bolashaq Impact Report-1 atty ǵylym-zertteý júr­gizdik. Zertteý nátıjeleri boıynsha ju­mys berýshilerdiń 90%-y baǵdarlama túlek­teriniń kásibı biliktiligin joǵary baǵa­lap, sonymen qatar túlekterdiń kósh­­basshylyq, adamgershilik jáne kom­mý­nıkatıvtik qasıetterin erekshe atap ótti.

Qarańyz, búginde 11 myńnan asa túlek­tiń 52%-y orta jáne top-menedjerge deıin ósken. Onyń ishinde 10%-y – óz kompanııalary men startaptarynyń negizin qalaýshy basqarýshylar. Túlek­ter densaýlyq saqtaý, adamı kapıtal­dy damytý, memlekettik basqarý, ınno­vasııa­lardy engizý jáne bıznes pro­sesterdi ońtaılandyrý, mádenıet pen ónerdi ilgeriletýde ter tógip, qoǵamdyq bastamalardyń basynda júr.

Zertteýge sáıkes, tek bir jyldyń ishin­de 545 dáriger túlegimiz 213 myń kúrdeliligi ártúrli operasııa jasady, al pedagog-oqytýshy túlekterimiz 145 myń mektep oqýshysy men stýdentin oqyt­ty. Professor ataǵy bar 150 túlek myńnan asa ǵylymı maqalasyn álemniń aldyńǵy qatardaǵy ǵylymı basylymdarynda jarııalady. О́ner salasyndaǵy sanaýly túlek 5 myń konsert uıymdastyrdy, osyǵan qosa 100 myńnan asa joǵary synyptaǵy mektep oqýshysyna tálimger boldy. Bile bilgenge bul – úlken nátıje!

О́zgerister men ózge ister

Sóz basynda óz basymnan mysal kel­tirgenimdeı, «Bolashaq» kóp qarapaıym jastyń jolyn ashty. Onyń ishinde ózim de bar ekenimdi joǵaryda aıttym. Atalǵan 28 jyl ishinde «Bolashaq» baǵdarlamasy sapa jaǵynan kóp ózgeriske tústi. 28 jyl ishinde «Bolashaq» halyqaralyq baǵdarlamasy eldiń strategııalyq ba­sym­dyqtaryna negizdele otyryp, sapaly transformasııadan ótti, stıpendııa taǵaıyndaýdyń ashyqtyǵy artty jáne konkýrstyq irikteý tolyǵymen avtomattandyryldy.

Atap aıtqanda, 2020 jyly Úkimet qaýlysymen stıpendııaǵa úmitkerlerdi irik­teýdiń jańa Erejesi qabyldandy. Álem­degi úzdik joǵary oqý oryndary­nyń ti­zimi túzilip, basym mamandyqtar tiz­­besin jasaqtaý talaptary ózgerdi. Úmit­­kerlerdi irikteý kezeńi 6-dan 3-ke de­­ıin qys­qaryp, táýelsiz saraptama komıs­sııasyna qoıylar talap ta kúsheıtildi. Bar­lyq kvotalyq úmitker sanattary joıy­lyp, sol arqyly konkýrstyq irik­teý ba­ry­synda teń múmkindikterge jol ashyldy.

Basa aıta ketetin nárse, baǵdarlama sheńberinde aýyl jastaryna jeńil­dikter usynylyp otyr. Aýyldyq eldi mekenderden úmitkerler konkýrsqa aýyl­dyq eldi mekenderde sońǵy 3 jyl ishinde turǵan jáne sońǵy 2 jyl ishin­de eńbek qyz­metin júzege asyrǵan jaǵ­daıda qaty­sa alady. Osyny eskerý kerek. Son­daı-aq aýyldyq eldi mekenderden úmit­kerler úshin bakalavr nemese maman dıp­lomynyń ortasha balynyń keminde 2.67 (4.0/4.33-ten) GPA baly­na sáıkestigi talap etiledi. Alaıda «aýyl» sanatyna jatatyn úmitkerlerge sheteldik JOO-dan konkýrsqa shartsyz shaqyrý usyný talap etilmeıtinin atap ótken jón. Olar­dy ornalastyrý­men «Halyqaralyq baǵdar­lamalar orta­lyǵy» AQ aınalysady.

Aýyldan shyqqan jastar stıpendııaǵa ıe bolǵannan keıin aǵylshyn tilinen tildik daıyndyq kýrstarynan ótedi. Tildik daıyndyq merzimi Qazaqstannyń aýmaǵynda 6 aıǵa deıin, British Council sekildi bedeldi uıymda ótkiziledi.

Eń bastysy, 2020 jyldan bastap «Bo­lashaq» stıpendııasyna qujat qabyldaý men konkýrstyq rásimder tolyǵymen avtomattandyrylyp, sıfrly júıege kóshti. Bul – jemqorlyq táýekelderiniń aldyn alý jolyndaǵy mańyzdy bastama.

Buǵan qosa Prezıdent Qasym-Jo­mart Toqaevtyń pármenimen jylyna 500 ǵalymdy «Bolashaq» baǵdar­la­masy arqyly álemniń jetekshi ýnıver­sıtetteri men ǵylymı ortalyqtarynda taǵylymdamadan ótýge jiberý úderisi júrip jatyr. Bul – úlken múmkindik.

«Bolashaq» baǵdarlamasy – el Táýel­sizdiginiń eń iri jobalarynyń biri. So­naý qıyn-qystaý zaman – 1993 jyl­­dyń ózinde-aq Elbasymyz «Bolashaq» ­baǵ­darlamasyn quryp, sol arqyly qa­zir qan­shama túlek eldiń ıgiligine qyzmet etip jatyr. Táýelsiz Qazaqstannyń adamı kapıtaldy damytýdaǵy eń sátti de myqty startaby «Bolashaq» desem esh artyq emes. Baǵdarlamanyń ári qaraı da jemisti bolýy úshin aıanbaı eńbek ete beremiz. Bul da bizdiń Táýelsizdikke qosqan úlesimiz bolyp qala bermek.

Aınur KÁRIBOZOVA,

«Bolashaq» halyqaralyq stıpendııasynyń ákimshisi –

«Halyqaralyq baǵdarlamalar ortalyǵy» AQ prezıdenti