Kollajdy jasaǵan Amangeldi QIIаS, «EQ»
Tuńǵysh Prezıdent – Elbasy Nursultan Nazarbaev bir sózinde «Búgindi túsinip-túısiný úshin de, bolashaqtyń dıdaryn kózge elestetý úshin de, keshegi kezeńge kóz jiberýimiz kerek» dep bárimizdi tym baı tarıhymyzǵa tereń boılaýǵa, altyn tamyrymyzǵa aıqyn úńilýge shaqyrady.
Árıne, tól mádenıetimizdi, ulttyq ádebıetimiz ben ata shejiremizdi jıi nasıhattaýda ónerdiń qaı túri bolsyn, úlken mańyzǵa ıe. Sonyń ishinde jańa zaman talabyna sáıkes jas urpaqtyń boıyndaǵy patrıottyq sezimdi únemi oıatyp turýda otandyq kıno salasynyń atqarar róli erekshe. Álbette, barlyq fılm bizdiń tarıhı sanamyzdy jańǵyrtyp, ulttyq kodymyzǵa qozǵaý saldy deý ótirik bolar. Degenmen egemendikke qol jetkizgen osynaý otyz jyl ishinde ór rýhymyzdy janyp, erlik namysymyzdy atqa qondyrǵan tarıhı fılmder legi ultty óz deńgeıinde shyn máninde oıata aldy. Bir sózben aıtqanda, ult bet-beınesin qalyptastyrýda, tarıhı sanany jańǵyrtýda eń basty quraldardyń biri – kıno boldy.
«Qazaqfılm» – qazaqtyń rýh ordasy
Táýelsizdik tańymen birge ulttyq kınomyz da jańa kezeńge aıaq basty. El tarıhyn erkin baıandaýǵa múmkindik ápergen egemendik kıno salasyn da jańa beleske kóterdi. Bir ǵana Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasy táýelsizdik alǵan kúnnen bastap búginge deıin 600-ge jýyq kınotýyndy shyǵaryp úlgeripti. Árıne, bir qaraǵanda bul kórsetkishke kóńili tolmaıtyndar da tabylýy múmkin. Biraq 600 fılm emes, bir ǵana kınokartınanyń ózi tutas ulttyń rýhyn oıatyp jibere alatyn múmkindigin eskersek, egemendikpen birge el nazaryna usynylǵan bul kórkem fılmderdiń jas urpaqqa bereri mol.
Sol 600-den astam kórkem fılmniń ishindegi 147-si tolyqmetrajdy kórkem fılm eken. Al altaýy televızııalyq kórkem fılm, 86-sy qysqametrajdy fılm, 287-si derekti fılm (onyń ishinde 8 derekti serıal), 76-sy anımasııalyq fılm (onyń ishinde 1 anımasııalyq serıal, 3 tolyqmetrajdy anımasııalyq lenta) túsirilgen.
Iá, tek sıfrlardy sóılete bersek oı sóremiz onsha qanaǵattana qoımaıtyny ras. Sondyqtan joǵaryda atap ketken kóp fılmniń ishinen bólip alyp birneshe kınokartınaǵa ǵana azyraq toqtalǵanymyz durys.
«Batyr Baıan»
Táýelsizdikti endi alǵan alǵashqy jyldary qazaqtyń qanshama ǵasyr boıy taptalyp, ezgiden kóz ashpaǵan eńkish rýhy «Batyr Baıanmen» birge qaıta atqa qonǵandaı boldy. Iá, Abaıdan keıingi qazaq jyrynyń alyby mańǵaz Maǵjannyń «Batyr Baıan» poemasy jelisimen kógildir ekran arqyly qalyń qazaqqa jol tartqan «Batyr Baıan» fılmi
táýelsizdiktiń týyn jelbiretken alǵashqy qarlyǵashtardyń biri. Qazir aıtýǵa ońaı bolǵanmen ol kezde, egemendikti endi alǵan, táýelsizdiktiń tuǵyry tolyq bekimegen jas memleket úshin «Batyr Baıandaı» kesek týyndyny kenet kınoǵa aınaldyrý qaı jaǵynan bolsyn asqan erlik bolatyn. Olaı deıtinimiz, táýelsizdik almaı turyp Maǵjannyń shyǵarmasyn kınoǵa paıdalanbaq turmaq, onyń atyn ataýdyń ózi muń edi ǵoı.
Aıtpaǵymyzdy aınalsoqtap ketýimiz múmkin, degenmen «Batyr Baıan» degende birer áńgime eriksiz eske túsedi. Keshe ǵana torqaly toqsan jasqa aıaq basqan oblystyq «Ortalyq Qazaqstan» gazeti Maǵjan Jumabaev aqtalmaı turǵan kezdiń ózinde aqynnyń «Batyr Baıan» poemasyn eshkimnen taısaqtamaı respýblıkada birinshi bolyp jarııalap jibergen eken. Shyǵarmasy turmaq, aqynnyń atyn ataýdyń ózi ol kezde ońaı sharýa emes. Muny atalǵan gazet redaktorlarynyń biri, marqum Maǵaýııa Sembaı: «Alashordanyń anyq muragerleriniń biri – Jaıyq Bekturov álgi poemany kóziniń qarashyǵyndaı saqtap júrip, sol kezdegi gazet redaktory Nurmahan Orazbekovke ákelip kórsetkende, batyr redaktorymyz «Ortalyqqa» jarııalap jiberip, aıdy aspannan shyǵarǵan», dep naqtylap jazady.
Sóıtken «Batyr Baıan» 1993 jyly rejısser Slambek Táýekeldiń qoltańbasymen kópshilikke kógildir ekran arqyly jol tartady. Zamannyń qat keziniń ózinde asqan sheberlikpen túsirilgen tarıhı drama qazaqtyń ór rýhyn julqyp oıatqandaı boldy. Abylaıdyń aq týyn ustaýshy bahadúr Baıan arqyly ulyq ulystyń berik ustynyn kórsetken kınokartına táýelsizdigimizdiń tuńǵysh tabystarynyń biri edi. Kınonyń jelisin ejiktep baıandaý kerek bolmas. Degenmen basty rólderdi somdaǵan belgili akterler, Baıan rólin múltiksiz músindegen Jumahan Ábdiqadirdi, Baıannyń inisi Noıannyń rólin sheber oınaǵan Keńes Nurlanovty el esine qaıta salyp qoısaq artyq etpeıdi. Sebebi sonaý toqsanynshy jyldardyń basynda, búgingideı jarq-jurq speseffektilersiz-aq el rýhyn asqaqtata bilgen ondaı talanttardy biz árdaıym umytpaýymyz kerek. Bul qos akterdi áli de bolashaqta túsiriletin jańa kıno týyndylarǵa arnaıy shaqyrtyp, ekran arqyly halyqpen jıi qaýyshtyryp turǵan jón. Fılmniń ssenarııin jazǵan belgili jazýshy Smaǵul Elýbaı. Egemendigimizdiń eleń-alań shaǵynyń ózinde ulttyq sanany oıatyp, qazaq halqyn rýh tórine shyǵarǵan shyǵarma el jadynan eshqashan óshpeıdi.
«Kóshpendiler»
Búginde otandyq kıno salasy aıtarlyqtaı tabystarǵa jetip úlgerdi. Árıne, joǵaryda aıtyp ketken «Batyr Baıan» sııaqty tarıhı fılmder qur taqyrdan ósip shyǵa saldy deı almaımyz. Keshegi Keńes ókimeti tusynyń ózinde «Qyz Jibek» syndy klassıkalyq kıno týyndylar bizdiń ulttyq kınomyzdyń sara jolyn salmaqty sala bildi. Sol altyn jeli úzilmeı búginge jetti. Bizdiń fılmder qazirdiń ózinde halyqaralyq bedeldi kınofestıvaldarǵa únemi qatysyp, júldeler men halyqaralyq synshylardyń oń pikirlerin alyp júrgenin zor maqtanyshpen aıta alamyz.
Sońǵy 30 jylda «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń 200-den astam kartınasy álemniń 60 elinde 220-dan astam halyqaralyq festıvalǵa qatysyp, 300-den astam túrli júldeni, onyń ishinde 51 Gran-prıdi jeńip alypty.
Sońǵy birneshe jylda qazaqstandyq rejısserlerdiń kartınalary Venesııadaǵy, Kanndaǵy, San-Fransıskodaǵy, Braýnshveıktegi, Týrındegi, Parıjdegi, Máskeýdegi «A» sanatyndaǵy halyqaralyq bedeldi festıvaldarǵa jáne álemniń basqa da kóptegen qalasynda kórsetilip, júldelerge ıe bolyp keledi.
Solardyń ishinde álem nazaryn erekshe aýdarǵan fılmniń biri – «Kóshpendiler». 2006 jyly jaryqqa shyqqan tarıhı drama da el táýelsizdiginiń arqasynda ekranǵa ertemen jol alǵan ulttyq joba bolatyn. Qalaı desek te atalǵan kınotýyndy HHI ǵasyrdaǵy qazaq kınosynyń ozyq jetistigin álemge pash etti. Zamanaýı tehnologııalardy barynsha batyl qoldanyp túsirilgen kórkem fılm qazaq handyǵynyń tarıhı kezeńderin, ultymyzdyń XVIII ǵasyrdaǵy memlekettik sanasynyń qalyptasýy týraly jaǵdaıattaryn jarqyn kórsete bildi. Úsh júzdiń basyn qosqan han Abylaı tarıhy arqyly kóshpeli Uly dala mádenıetin, olardyń salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn, tilin, dilin dúnıe júzine jarqyratyp alyp shyqty. «Kóshpendiler» fılmi arqyly biz ulttyq kınomyzdy jańa satyǵa bıiktettik. Otandyq akterlerimiz sheteldik mamandarmen birlesip jumys isteı alatyndyqtaryn baıqatty. Tipti álemdik kıno juldyzdardan da asyryp, sheber oınaı alatyndyqtaryn osy «Kóshpendiler» arqyly kóp akterimiz dáleldep shyqty. «Kóshpendiler» kınotýyndysy qazaqtardyń azattyqqa degen asyl ańsaryn aıshyqtaǵan tarıhı drama bolatyn. Tarıhı epıkalyq lentanyń rejısserleri Talǵat Temenov, Sergeı Bodrov, Ivan Passer bolsa, fılmdi túsirýde bas keńesshilerdiń biri bolǵan jazýshy, etnograf Aqseleý Seıdimbek edi.
Fılmniń keıbir tegeýrindi tirkesteri áli de jadymyzda jattaýly, sanamyzda saqtaýly keledi. Aıtalyq, «Biz Mansur ekeýmiz qazaqpyz!», «Altaı men Atyraýdyń arasyndaǵy ulan-ǵaıyr alqap kóshpendi qazaq jurtynyń baǵzydan beri irge tepken ataqonysy» degen tirkester jaı ǵana kınodaǵy kezekshi sóılemder emes, bizdiń jadymyzdy jańǵyrtqan jalyndy jazbalar-tuǵyn. Sebebi sol bastapqy bir ǵana sóılem arqyly biz búginde ıelik etip otyrǵan osynaý keń saharanyń ejelden qazaq ulysyna tıesili uly baısyn ekenin álemge erkin aıttyq. Sol arqyly dúnıe júzine keń sahara tósindegi qazaq jurtynyń kúresker erlik dańqyn asqaqtattyq. Joǵaryda da aıtyp ketkenimizdeı, keıde ulttyń rýhyn bir ǵana sóz oıatyp jatatyn kezder bolady. Iá, Altaı men Atyraý arasyndaǵy ulan-baıtaq dalanyń qazaq enshisindegi jer ekenine eshkim daý aıta qoımas. Degenmen ol sózdiń jas urpaq sanasyna máńgilikke jattalyp, jazylyp qalýyna qaı-qaısymyz da osyndaı shtrıhtar arqyly úlesker bola berýimiz kerek. Bizdiń rýhymyz qasıetti qara jerge, ataqonysqa baılanǵan. «Kóshpendiler» fılminiń bastalǵan bettegi osynaý bir ǵana sóılemi, demek bizdiń ulttyq kodymyzdy sonaý eki myńynshy jyldardyń basynda-aq oıatqan rýhanı jarshy bolatyn.
«Jaýjúrek myń bala»
Qazaq tarıhynyń qanshama ǵasyrlyq jolyn bir ǵana maqalada bes-alty fılmge sholý jasaı otyryp júrip ótem deý bekershilik. Degenmen táýelsizdik tańymen birge talasa júrip túsirilgen tarıhı dramalar arqyly biz birshama tarıhymyzdy tasqa basyp, taspaǵa tańbalap úlgerdik. Sol súbeli eńbekterdiń qatarynda rejısser Aqan Sataevtyń «Jaý júrek myń balasyn» da atap ketkenimiz jón. Sebebi erkin oıly, azat eldiń ańsarly ul-qyzdarynyń jigerin qaırap, qazaqtyń rýhyn tiriltken bul tarıhı drama sheteldik akterlerge kúnimizdi túsirmeı-aq kúrdeli jobany ózimiz eńsere alyp shyǵatynymyzdy shyn dáleldep bergen shyǵarma bolatyn.
Qazaq jastarynyń ulttyq rýhyn oıatýǵa, batyr babalardyń qasıetti arýaqtaryn qurmetteýge shaqyrǵan tarıhı kórkem fılm «Kóshpendilerden» keıin araǵa alty jyl salyp, 2012 jyly tusaýy kesildi. Otandyq kıno álemine jarq etip shyqqan jaqsy týyndy á degennen eldiń ystyq yqylasyna bólenip úlgerdi.
Elbasynyń «Biz táýelsiz elimizdiń búgingi bıiginde turyp, osy kúndi armandaǵan babalarymyzdyń bıik murattary aldynda, jan alysyp, jan berisken almaǵaıyp zamandarda azattyq úshin kúresken atalarymyzdyń áz amanaty aldynda, el bostandyǵy jolynda qurban bolǵan esil erlerimizdiń máńgi óshpes rýhy aldynda basymyzdy ıip, taǵzym etemiz», degen taǵylymdy sózimen shymyldyǵyn túrgen ol kıno kartına áli de ózektiligin joıǵan joq. Sebebi bizdiń kúshimiz birlikte desek, ymyrasyzdyǵymyz yntymaǵymyzǵa kesel. Atalǵan fılm osy turǵydan alǵanda Alash balasyn árqashan bereke men yntymaqqa únder úzdik kartına.
«Qazaq handyǵy»
Bizdiń tarıh – erkindikke umtylǵan uly shaıqastardaǵy qylyshtyń júzimen, tulparlardyń bolat tuıaqtarymen jazylǵan qatpary qalyń asa kúrdeli tarıh. Ony keleshek urpaqtyń zerdesine toqýda bir ǵana ádebıettiń, ne bolmasa bilim, mádenıet salalarynyń kúshi azdyq etedi. Sol sebepti de memleket ónerdiń ártúrli salasyna qarjy bólip tól tarıhymyzdy keńinen nasıhattaýda úlken jobalardy qolǵa aldy.
«Qazaq eli» jobasynyń «Almas qylysh», «Altyn taq» kıno dastandary Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıy qarsańynda jaryq kórgen jarqyn jobalardyń aldy boldy. Bul aýqymdy tarıhı jobanyń da avtory – Elbasy Nursultan Nazarbaev ekenin aıta ketýimiz kerek. Tarıhı týyndynyń ssenarııi jazýshy Ilııas Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogııasynyń «Almas qylysh» romanynyń negizinde jazylǵanyn kópshilik jaqsy biledi. Tarıhı kınodastannyń qoıýshy rejısseri Rústem Ábdirash bolsa, atalǵan ulttyq jobanyń sátti júzege asýyna kıno salasynda júrgen nebir maıtalman akter, óz isiniń jetik mamandary jumyldy.
Árıne, qazaqta talantty akterler óte kóp. Degenmen solardyń ishinde rejısserligimen de, akterlik sheberligimen de, isimen de, sózimen de el egemendigi jolynda aıanbaı ter tókken tulǵalardyń biri – Doshan Joljaqsynov boldy. Biz joǵaryda atap ketken túgelge derlik fılmde túrli obrazdy ár qyrynan sheber somdap shyqqan korıfeıdi qazaq kınosynyń qajyrly qaıratkeri desek qatelespegen bolar edik.
Ol «Qunanbaı» tarıhı kórkem fılmi úshin Memlekettik syılyqtyń laýreaty atandy. Bul álbette, táýelsizdiktiń tátti jemisi bolatyn. Áıtpese, sonaý Keńes zamanynda bir ǵana «Qyz Jibektiń» úsh túrli nusqasy túsirilip, qyraǵy kóz senzýradan ótpeı qalǵan qanshama eńbek jelge ushqan joq pa? Kıno salasyndaǵy bul túıtkil áli de sheshimin tappaı otyr. Bizdiń Keńes ókimeti tusynda túsirilgen kóp fılmimizdiń negatıvteri áli kúnge deıin Máskeýdegi kıno muraǵattarda jatyr. Iаǵnı biz áli kúnge tamsanyp kórip kele jatqan klassıkalyq týyndylardyń barlyǵy derlik dýblıkat kartınalar. Osy turǵydan alǵanda táýelsizdikpen birge kıno salasyna berilgen zor múmkindikter – ol shyn ónerge kórsetilgen úlken qoldaý.
Biz kóbine memleket maǵan ne berdi dep shetin oılap shamyrqanyp jatatynymyz bar. Shyndyǵynda biz memleketke ne berdik dep qarar bolsaq, táýelsizdikti boıtumar etken nebir dara esimderdiń erekshe óner hám ómir joly aldymyzdan shamshyraq ustap shyqqandaı áserge bóler edi.
Biz shynymen de, bul egemendikti bizge berilgen syı dep emes, erteńgi bolashaqqa aman saqtap aparýymyz kerek amanat dep qabyldar bolsaq, onyń salmaǵynyń qanshalyqty aýyr ekenin ańǵarar edik.
Kıno salasy sol táýelsizdikti keıingi ordaly otyz jyl muǵdarynda belgili bir deńgeıde jan-jaqty nasıhattaı aldy.
Ekranǵa erkin oıly jas qazaq shyqty. Erkindiktiń bórili baıraǵyn bıik kóterip, asqaq rýhty aıbyndy jyrlaı aldy.
«Qazaq handyǵy» kınodastany kórsetkendeı, bizdiń azattyǵymyz ol – «Almas qylyshtyń» aıbynymen jetken qaıyrly «Altyn taq»!
«Tomırıs»
Jalpy, egemen elimizdiń táýelsiz jas býyny Uly dala tósinde kóshpeli ǵumyr keship, at ústinde alyp saharaǵa ıelik etken saq, ǵun, túrk qaǵanattarynyń zańdy muragerleri retinde asqaq rýhqa shomyp ósti. Bir ǵana Tumar patshaıymnyń parsylarmen soǵysyndaǵy erlikti isterin jattap ósken jas urpaq egemendiktiń erekshe qubylys ekenin erkin sezindi.
Bul rette de «Qazaqfılm» uly tarıhtyń osy bir mańyzdy mezetin keleshek jastarǵa keremet kınokartına retinde rýhanı azyq etip usyna bildi. Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń tapsyrysy boıynsha túsirilgen «Tomırıs» fılminiń jetistikteri týraly tipti kóp aıtýǵa bolady. Rejısser Aqan Sataev túsirgen týyndy byltyr Parıjde ótken fransııalyq L’Étrange Festival kınofestıvaliniń Gran-prıin jeńip aldy. Osyǵan oraı Fransııadaǵy eń iri aqyly telearnalardyń biri Canal+ arnasy fılmdi kórsetý quqyǵyn satyp alyp, praım-taım ýaqytynda kórsetti. Sonymen qatar Jaıdarbek Kúnǵojınov bastaǵan qazaqstandyq Nomad Stunts kaskaderler toby «Tomırıs» fılminde trıýkterdi qoıǵany úshin Dúnıejúzilik Kaskaderler akademııasynyń (AQSh) bedeldi Taurus syılyǵyn aldy.
Uly dala patshaıymy týraly otandyq týyndyny Arclight Films kompanııasymen yntymaqtastyqtyń arqasynda Amerıka, Ulybrıtanııa, Túrkııa, Italııa, Ispanııa, Japonııa, Taıaý Shyǵys, Ońtústik Koreıa, TMD, Sıngapýr, Rýmynııa jáne Fransııanyń dıstrıbıýtorlary fılmniń kórsetý quqyǵyn satyp aldy.
Túıin
Qoryta aıtqanda, táýelsizdikke jetip, el egemendigin alǵannan bergi ýaqytta taspaǵa túsip, talaby da, talǵamy da joǵary kórermenge jol tartqan árbir kıno kartına – bul sózsiz táýelsizdik tartýy.
Biz el egemendiginiń ordaly otyz jylynda qanshama jetistikke qol jetkizdik. Baı muramyzdy túgendedik, baıtaq shekaramyzdy bekittik. Kók týymyzdy eńselene kóterdik, Ánuranymyzdy asqaqtata shyrqadyq. Osy qasterli qubylystardyń barlyǵy biz joǵaryda atap ketken, kóbisi aıtylmaı qalǵan kórkem fılmniń túgelinde derlik aıqyn beınelengen.
Biz bodandyqtyń buǵaýynan bosaǵan bette arystarymyz júregimizge jaqqan jigerli otqa jylyndyq, biz Alash ıdeıasynan nár alǵan jasampaz urpaqty dúnıege ákeldik, biz Turan rýhyn moınyna tumar etken tekti babalardyń jolyn jalǵadyq.
Bul asqaq rýh pen aıbyndy jigerdiń barlyǵy – erteńgi jas urpaqqa jol-baǵdar bolýǵa tıis.
Biz tarıh arqyly tamyrymyzdy tanımyz.
Egemendikpen jetken jetistikterimizdi eseleı berýimiz kerek.
Otyz jylda atqarylǵan ornyqty isterdi oraıly jalǵastyra bilsek, alynbas asý, baǵynbas bekinis qalmaıdy.
О́nerdiń qaı túri bolsyn, aldymen, ultqa qyzmet etkeni durys. Bul rette ulttyq kınomyzdyń ustyny berik, ulaǵaty zor.
