Shabyt pen sharap

Osy bir shabyt degen nárse keıde bizge shyǵar­mashylyq adamdaryna ǵana tán dúnıe bolyp kórinedi. Rasynda da, solaı shyǵar. Shabyt deıtin qubylystyń naqty anyqtamasy bolmaǵanymen, ony biz shyǵar­mashylyq adamynyń jan diriliniń, júrek qozǵalysynyń, kóńil tolqyny­synyń kórinisi dep bilemiz. Al shabyt týraly áńgime qozǵalǵanda, sharap jaıy da sóz bolady. Bul da kóptiń kókeıinde shyǵarmashylyq adamdaryna tán nárse retinde qalyp qoıǵan. Sharap týraly sóz de, shyǵarma da kóp. Bizge keıde shabyt pen sharap birin-biri tolyqtyryp turǵandaı da áser beretin. Egiz uǵym sııaqty bolyp kórinetin. Shynynda da solaı eken.

Adamzat aqyndy paıǵambardan tómen, pendeden bıik jaratylys retinde qabyl­daǵan, solaı túısingen. Bizde de solaı. Alaıda keńestik kezeńnen beri sol sharap jaıy aqyndarǵa kóp telinetin bolǵan. Aqyn da jumyr basty pende, odan paıǵambar, áýlıe jasaýdyń da qajeti joq. Biraq Qudaıdyń ózi jaratqan qubylys, sóz kıesi daryǵan, arýaq qonǵan aqyndyqtyń jóni báribir bólek edi. Ol ekiniń biriniń bireýden estigen bolmasa oıdan qurastyrylǵan áńgimelerinen qalaıda bıik turýy kerek. Muqaǵalı Omar Haıamǵa arnaýyn­da «Bizdiń sharaptar sizdiń maılardan kúshtirek» deıdi ǵoı. Jalpy, sharap týraly Omar Haıamnyń rýbaılarynda kóp kezdesedi. Sodan onyń «Shalqyp júrip sharap ishkeni jaıly» áńgimelerdi de jıi estip júrdik. Biraq keıde «Shynynda da solaı ma eken?» degen oıǵa qalyp qoıatynymyz ras edi. Árıne, kádimgi sharaptyń zalaly, zııany týraly biz aıtpasaq ta belgili. Al Omar sekildi ǵalamnyń tylsymyna tereń boılaǵan shaıyrdyń sharap jaıyn (ishimdik) sóz ete berýi bir jaǵy múmkin de emes sııaqty. Biraq túsinbesek, túsine almasaq, bárin sharapqumar qylyp shyǵarýymyz da bek múmkin ǵoı. Baqsaq, sharapty da týra shabyt sııaqty ár aqynnyń árqalaı túsinýine, árqıly qabyldaýyna bolady eken. Júrekte qalyptasqan tanym-túsinik óleń bolyp óriledi.

Qum kóze Jámshıd jıǵan maldan artyq,

Gúl sharap Márııam quıǵan baldan artyq, –

deıdi Omar shaıyr. «Gúl sharap» aqynǵa tán tazalyqtyń, júrek móldirliginiń kóri­nisi bolsa kerek. Qısynǵa salsaq ta, sharap­tyń baldan artyq jeri joq qoı. Árıne, Omar Haıamnyń sharap týraly jyr­lary jaıly talaı shyǵystanýshy ǵa­lymdar jazdy. Munyń kádimgi sharap emes ekeni aıtylyp, árkim óziniń nusqasyn usyn­ǵan. Onyń bárin qaıtalap jatý shart ta emes.

Sharap ish, kóńildegi dertiń qashar,

О́mirde sharap ishken erkin jasar.

О́zi ot bolǵanymen, sýdaı shalqyp,

Qaıǵynyń jalyn atqan órtin basar.

Shaıyrdyń rýbaılarynda sharap haqynda jazylǵan mundaı óleńder kóp. Biraq budan shaıyrdy sharapty dárip­tegen, maskúnemdikti madaqtaǵan deı almaımyz. Jalpy, Shyǵys poezııasyn zerttegen kóptegen ǵalymnyń pikirinshe, sharap – Haqtyń jamalyna ǵashyqtyqtan, Haqtyń Qudiretine tabynýdan ilim ıesiniń júreginde ornyqqan, bekigen shattyq sezim maǵynasynda túsin­diriledi. Ǵazaldarda kez­desetin kóze, sharap quıatyn ydys, bul júrek beınesinde keledi. Iаǵnı solaı deý­ge bolady.

Túrki áleminde Qoja Ahmet Iаsaýı­diń áýlıe, hakim aqyn retinde orny bar. Aqyn týraly ańyzdarda bala Ahmet­ke Muhammed paıǵambardyń amanat qurma­syn Arystan babtyń bergeni jaıly aıtylady. Uly aqynnyń óz hıkmetinde «Bes jasymda sharıǵatqa belim býdym» deıtini de sondyqtan bolar. Jalpy, Iаsaýıdiń Qudaı jolyn ustanǵan taqýa, dindar adam bolǵany kúmán týdyrmaıdy. Kópshilik muny tarıhı, ádebı derekterden biledi. Degenmen aqyn óz hıkmet­terinde sharap týraly kóp aıtady. Birinshi hıkmette:

Shúkir de Alla rızyq buıyrǵanǵa,

Sharabyn qanaǵattyń ishtim mine, –

degen joldar bar. («Dıýanı hıkmet». «Da­nalyq kitaby»). Sodan keıin «Pir sharap bılhamdılla sonda berdi, sondyqtan alpys úshte kirdim jerge», deıdi taǵy birde. Jalpy, mundaǵy sharap degen sózderdiń dúnıedegi ishetin ishimdik emes ekeni túsinikti. Negizi aqyn hıkmetterinde sharap sózimen baılanysty óz ómiriniń árbir sátterin áńgimelep berip otyrady. «Qanaǵat sharaby» Allaǵa ıman keltirý, táýekel etý, jalpy alǵanda, taqýa­lyq jolǵa túsýin meńzeıtin sııaqty. Taǵdyrǵa, ómirge rızalyq keıpi. Sebebi aqyn shyǵarmalarynda negizinen týra jol tabý, Haqty izdeý, izgilikti dáripteý sııaqty qundylyqtardy alǵa tartady. Buǵan bala kúninde Arystan bab sııaqty áýlıe adammen jolyǵýy da áser etken bolýy múmkin. Al «Pir sharap» týraly hıkmetinde óziniń alpys úsh jastan keıin qylýetke túskeni jaıly aıtylady. Árıne, bul áńgime de kópke málim. Muhammedtiń jolyn ustanǵan áýlıe paıǵambar jasynan keıin jaryq dúnıeni tárk etkendigi haqynda da hıkmetterinde az aıtylmaıdy. Júsipbek Aımaýytov «Áziret Sultan» atty maqalasynda «Paıǵambarymyz mıǵrajǵa (kókke) shyǵyp bara jatyp, úsh adamnyń urqyn (janyn) kórip tańdanyp: – Bul sáýletti uryqtar kim bolady? – dep janyndaǵy Jebireıilden surapty-mys. Jebireıil bul sizdiń úmbetterińiz:

1. Imam Aǵzam, 2. Ǵaýsyl Aǵzam (Qojaı paýadyn), 3. Qoja Ahmet Iаsaýıler depti-mys», degen qyzyqty ańyzdy keltiredi.

Qaıda da qoldap júrdi Qyzyr babam,

Rahym sharabyna toıdym mine, –

deıdi úshinshi hıkmetinde. «Sharapqa eki jıhan qyzyǵyn sattym» deıdi. «Tamshy sharap násip maǵan áýelden, Dańqyń maqtaý kásip maǵan, Muhammed», deıdi. Jalpy alǵanda, Ahmet Iаsaýı jyrlarynda da sharap sózi keń qoldanysqa ıe ekenin kórdik. Taqýalyqtyń týra jolyna túsken ǵulama ár hıkmetinde óz taǵ­dyrynan syr tartady. Júregi ımanǵa, júzi qubylaǵa burylǵan aqyn Allany dáripteıdi, paıǵambardy úlgi etedi. Sharap sózi – ǵulamanyń týra jol tabý­daǵy temirqazyǵy sııaqty. О́zi úshin de bul sózdiń pálsapalyq mániniń zor bolǵan­dyǵy da aqıqat.

Qasıetti Quranda da sharap týraly birneshe aıatta aıtylady. Bul dúnıede ony ishýge tyıy­m salynǵandyǵy Qurannan belgili. «Peıishte... dámi ózgermeıtin sút­ten ózender bar. Jáne de ish­ken adam­dar­­dyń tilin úıirer táp-tátti sharaptan ózender bar...» («Muhammed» súresi) deli­nedi. «Saffat», súresinde de peıishtegi sharaptardyń túsi sútten de appaq ekeni bildiriledi. Jaratqan jumaqty sýrettegende taqýalar úshin sharaptan ózender bolatyndyǵyn aıtady. Al ıslam ǵalymdary Quranda nelikten dál peıishte sharap týraly aıtylady degen suraqtarǵa «sharap» tildik maǵynada «sýsyn» degen sóz ekenin, ol arab tilindegi «sharaba», ıaǵnı ishý etistiginen shyqqanyn aıtyp, jaýap beredi. Tipti ǵalymdardyń keıbir pikirlerinde ony jaı sýsyn dep sýrettese maǵynasy bolmaı qalatyny, sondyqtan da naqty sharap dep alynǵany, ol úshin pende dúnıedegi sharap pen aqyrettegi sharapty shatastyrmaýy kerektigi aıtylǵan. Biraq jánnatta keltiriletin sharap nápsini eliktiretin dúnıelik uǵymdaǵy sharap emes ekeni belgili. Haq Quranda aıtylǵannan keıin mundaǵy sharapty Jaratýshynyń nury dep uqqan jón shyǵar. Peıishtiń ózi Allanyń qudiretimen jaratylǵan, nury túsken jaı dep bilgenimiz oń bolar degen oıǵa keldik. Al Ahmet Iаsaýı hıkmetterinde jıi kezdesetin sharap týraly oılardy, sózderdi, jalpy óleń jol­daryn Jabbar Haqtyń jamalyna ǵashyqtyqtan, odan qorqý men ony súıý­den týǵan júrek sózi dep bilemiz. Nurǵa eltigen jannyń sýreti deýge bolady.

Shákárim Qudaıberdiuly Shyǵys poezııasyna tereń boılaǵan aqynnyń biri. «Oıatqan meni erte shyǵys jyry», dep shyǵys shaıyrlaryn ózine ómirde de, óleńde de ónege mektebi bolǵanyn aı­tady. Fırdoýsı, Naýaı, Fızýlı, Saǵ­dı sııaqty uly aqyndardy jaqsy bilgeni talas týdyrmaıdy. Tipti uly shaıyr­lardyń áseri Shákárimniń keıbir óleń­derinen de baıqalady. Al Hafızdiń birshama ǵazaldaryn tárjimalaýy da qazaq ádebıetine qosylǵan kórnekti úles. Árıne, aqynǵa munyń báriniń áseri bolmaı qalǵan joq. Bul týraly Muhtar Maǵaýın «Shákárimniń shyǵystyq jyrlary kórkemdik oıdyń jańa bir belesi boldy», dep jazǵan. Sharap týraly Shákárim de jyrlaıdy.

Týra jolda qaıǵy turmas,

Shat bolaıyn ber, sharap.

Qaıǵy, rahat – bári bir bás,

Eshbirinde joq turaq, –

deıdi. Bul jerde ómirdiń jalǵandyǵy, sátterdiń ótkinshi ekeni aıtylady. Aqyn munda da Jaratýshyǵa quldyq uryp, meıirim, ynsap, ádiletpen kún keshýdi kókseıdi. «Sharap» ol úshin kóńildiń kirin ketiretin, pendeshilik ómirden aryltatyn, tek Táńirdiń týra jolyna bastaıtyn nur.

Álemniń syry ashylsa,

Asqaqtamaı boıyń bur.

Aptyqqan júrek basylsa,

Sharapqa mas bol, jatpa, tur, –

deıdi basqa bir óleńinde. Bizdiń paıymymyzda, aqyn bul óleńde adamdardyń áreketinen, minezinen álemniń de ózgerip bara jatqanyn sóz qylady. Qarańǵylyq qursaýynda turǵan sol kezdegi qazaqtyń haline alańdaıdy. Bul jerde aqyn «Sha­rapqa mas bol» uǵymy arqyly adam boıyn­a qaıta ıman jınaýǵa, danalyq dánin egýge, ózin ózi tanýǵa bet alýǵa ún­deıdi. Osy arqyly adamnyń asyl muraty týraly pálsapalyq túıin jasaıdy. Shákárimniń «Kel, aıaqshy, qymyz quı, kesemizdi nur­lan­dyr», degen Hafızden jasaǵan aýdarmasynda da sharap týraly oılar kezde­sedi. Bul eńbegi haqynda Shákárimniń ózi «Hoja Hafızdiń «araq» dep jazǵanyn men kóbinese qymyz dep jazamyn. Onyń «araq» («qymyz») degeni – aqyl, ǵylym», dep túsindiredi.

Tirshilikte sharap týraly estisek, tiksinip qalatynymyz ras. Kópshiliktiń uǵymynda bul sharap degenińiz basqa nárse bolyp qalyptasqan ǵoı. Sondaı-aq keıbir jaǵdaıda bul shabyt berýshi kúsh retinde elesteıdi. Ári keıbireýlerdiń oıdan oryp, qyrdan qyryp jınaǵan «aqyndar týraly ańyzdarynda» da sharap týraly hıkaıalar jeterlik. Biraq onyń aqı­qaty qaısy, jalǵany qaısy ekenin aıyryp jatý da múmkin emes sııaqty. Degenmen túrli ańyzdardy da adam­dardyń ózi týdyratynyn, sondyqtan da onyń ýaqytqa qaramaı adamdardyń sońynan ere beretinin umytpaýymyz kerek. Aqyn­dardyń, jalpy, shyǵarmashylyq adamdarynyń sońynan sharap týraly sóz áli de qalmaı keledi.

Jambyl oblysy