Teńiz jaıly bolsa, janýarlar nege tunshyǵady?

Biraq keıingi kezderi Kaspıımen shektes ózge elderdi bilmeımin, alaqandaı Aqtaýdyń ózinen teńizge belgisiz aǵyn sýlardyń quıylýy, sý janýarlarynyń qyrylýy syndy tosyn jaǵdaılar kóbeıip ketti. Jelilerde birinen soń biri burq ete qalatyn mundaı aqparattar máseleniń bar ekenine sendiredi.

Qazir teńiz jaǵalaýy jaıdaq emes, syǵylysa ornalasqan túrli demalys orny, ká­sipkerlik jáne óndiristik ny­sandar. Olar­dyń qoqys qal­dyq­ta­ry nemese qandaı da bir las sýlary te­ńizge quıylatynyna da sengiń kelmeıdi.

Jýyrda Kaspıı teńizine qara su­ıyq­tyqty tógý deregi qoǵam­dy dúr sil­kin­dirdi. Oqı­ǵaǵa oraı «MAEK-Qaz­atom­­­ónerkásip» JShS-na tıesili JEO-1 aýmaǵyna sholý júr­gizgen Mań­ǵys­taý oblysy boıyn­sha ekologııa de­par­tamenti qyz­met­kerleri atmosfe­ra­lyq aýa men sý jınaý kanaly sýy­nan synamalar aldy. Sondaı-aq «MAEK-Qaz­atomónerkásip» JShS ókilderi atalǵan másele bo­ıynsha túsinikteme berdi.

Kásiporyn túsindirmesine sáıkes JEO-1 sý tartý arna­sy JEO-1 teh­no­lo­­gııalyq qajet­ti­likterine teńiz sýyn berýge jáne bastapqy sý retinde «Kas­pıı» tushytqysh zaýyty» JShS-da aýyz sý daıyndaýǵa arnalǵan. Iаǵnı olardyń túsindirýinshe, Kaspıı teńizi­niń kúrt taıazdanýynan sý alý kana­lyn­daǵy sý deńgeıi de tómendep, keı jerlerde qurlyq araldary paıda bolǵan. Arnadaǵy teńiz sýynyń qa­jetti deńgeıin ustap turý, JEO-1 já­ne «Kaspıı» tushytqysh zaýyty» JShS jumysyn toqtatpaý úshin «MAEK-Qazatomónerkásip» JShS JEO-1 sý tartý arna­sy­nyń túbin tereń­detý jumys­taryn júrgizedi. Túbin te­reńdetý jumystary jer snarıa­­dy­nyń kómegimen mehanıkalyq jol­men júrgiziletin bol­ǵan­dyqtan, arna­dan sorylatyn sý qospasyz teńiz sýy eken.

Atalǵan seriktestik qyzmetkerleriniń aıtýynsha, júrgizilip jatqan jumystar Kaspıı teńiziniń ekologııalyq qaýipsiz­digine áser etpeıdi. Atalǵan jumystar jaýapkershiligi shekteýli seriktestik tarapynan sý tartý kanalynda kanal tolyq tazalanbaıynsha áli de jalǵasady. Mańǵystaý óńiriniń sý tapshylyǵyn jáne turǵyndar teńiz sýyn tushytyp ishetinin eskere otyra, atalǵan jumystar jasalmasa, halyqty sýmen qamtamasyz etý múmkindiginiń bolmaıtynyn JShS mamandary atap kórsetip otyr. Sonymen qatar Mańǵystaý oblysy boıynsha ekologııa departamentiniń sholý barysynda alynǵan aýa synamalary boıynsha shamadan tys artý anyqtalmady jáne sý synamasynyń zerthanalyq taldaý nátıjeleri boıynsha da shamadan tys artýlar tirkelmegen.

Jaǵdaıdy «MAEK-Qazatomóner­kásip» JShS osylaısha túsindirip berdi. Artynsha Kaspıı teńizi jaǵalaýyna aǵyndy sýlardy aǵyzý deregi kılige ket­ti. Bıyl 16 mamyrda jergilikti bu­qa­ra­lyq aqparat quraldarynyń biri­­ne qala turǵynynyń Kaspıı teńizi­ne qyz­ǵylt-sary tústi belgisiz suıyqtyq­tyń tógilgenin aıtqan vıdeosy jarııalandy.

Atalǵan orynǵa Mańǵystaý oblysy ekologııa departamentiniń ekologııalyq baqylaý jáne zerthanalyq-taldamaly bólimderiniń mamandarymen operatıvti qaraý uıymdastyrylǵan. Nátıjesinde, №13 órt sóndirý beketiniń tehnıkalyq sısternasy tesilgendigine baılanysty sısterna ishindegi, órt sóndirý gıdranttarynan alynǵan 500 lıtr kólemindegi sý teńizge tógilgenin anyqtady. Sholý júrgizý barysynda teńiz sýynyń synamalary alyndy. Sondaı-aq №13 órt sóndirý beketiniń ókilderi atalǵan másele boıynsha túsinikteme berdi, al ekologııa departamenti qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes tıisti sharalar qabyldaıtyn boldy.

Kóp uzamaı teńiz jaǵalaýynan ta­ǵy shý shyqty. Jergilikti ınternet-resýrs­tyń birinde qala turǵyny qu­byr­dan teńiz jaǵalaýyna aǵyndy sý­dyń tógilip, kishi kólge aınalǵany týra­ly vıdeony jarııalady. Atalǵan qubyr­ǵa Mańǵystaý oblysy ekologııa departamentiniń ekologııalyq baqy­laý jáne zerthanalyq-taldamaly bólimderiniń mamandary baryp, aǵyndy sýdan alynǵan syna­ma hımııalyq taldaýlar júrgizý maq­sa­tynda departament zerthanasyna jetkizildi jáne qubyrdyń ıesi shaqyr­tylyp túsinikteme alyndy.

Mańǵystaý oblysy ekologııa departa­mentiniń aqparatynan belgili bolǵandaı, qubyrdaǵy aǵyndy sý «Qaısar Servıs» JShS mekemesine qarasty «Saıa» demalys úıi basseınderiniń sýy ekeni anyqtaldy. Demalys úıi basshysynyń aıtýynsha, atalǵan sý jer uńǵymasynan shyǵyp jatqan mıneraldy ystyq sý, eshqandaı tazalaýdan ótpesten tikeleı jaǵalaýǵa tógilip ári qaraı Qarakól kóline quıylady. Sonymen qatar demalys úıi basshylyǵy óz ýájderin dáleldeı túsý úshin Aqtaý qalasy «Zolotye peskı» №53 ýchaskesindegi demalys bazasynyń aýdanyndaǵy qudyq sýyn emdik maqsatta paıdalaný múmkindigi týraly Reseı Federaldyq medısınalyq-bıologııalyq agenttiginen alynǵan medısınalyq qorytyndyny jáne «Ulttyq saraptama ortalyǵy» ShJQ RMK Mańǵystaý oblysy boıynsha fılıalynyń sý úlgileriniń zertteý hattamalaryn kórsetken.

– Atalǵan orynǵa osyǵan deıin de birneshe ret sholý jumystary júrgizi­lip, naqty ıesi anyqtalyp, jeras­ty sýynyń quramyndaǵy hımııalyq elementterdiń naqty konsentrasııa kólemi shyǵarylǵan edi. Qazirgi tańda kishi kásipkerlik sýbektilerin tekserýge moratorıı jarııalanýyna baılanysty, tekseris taǵaıyndaý úshin joǵary turǵan memlekettik mekemelerge hat joldanyp, departament tarapynan tıisti jumystar atqarylýda. Aldaǵy ýaqytta departament qoldanystaǵy zańnamalarǵa sáıkes sharalar qabyldaıdy, – deıdi Mańǵystaý oblysy ekologııa departamentiniń bólim basshysy G.Luqpanova.

Teńizdiń sýy da, tirligi de tynysh emes. Teńizge qara, túrli tústi sýlardyń quıylýy turǵyndardy alańdatady, Kas­pııdiń sýyn aýyzsý retinde tu­shy­typ qoldanatyn turǵyndardyń alań­daýy tú­sinikti. Al «aǵyn sýdyń» avtorlary aıylyn jımaıdy jáne ózderiniń áre­­ketterin minsiz etip dáleldeýge sheber.

Teńiz tirshiligi demekshi, Kaspııde tirshilik etetin sý janýarlarynyń qyrylýy sońǵy kezde jıi ushyrasyp, turaqty qaıtalanatyn jaǵdaıǵa aınaldy. Bıyl sáýir aıynyń sońynda Kaspıı teńiziniń jaǵalaýynda, naqtyraq aıtsaq Túpqaraǵan aýdanynda óli ıtbalyqtardyń 97 ushasy tabylǵan edi. Ǵylymı vedomstvolar qyzmetkerleriniń aqparatynan zertteý nátıjeleri, ıaǵnı janýarlar óliminiń boljamdy sebepteri zertteý júrgizilgennen keıin bir aı ishinde jarııalanatynyn bildik.

Alaıda aldyńǵy oqıǵanyń nátıje­sin estimeı jatyp ekinshi oqıǵa oryn aldy. 2022 jylǵy 14 mamyrda Mań­ǵys­taý oblysy boıynsha Jaıyq-Kas­pıı oblysaralyq basseındik ba­lyq sharýashylyǵy ınspeksııasynyń balyq ınspeksııasy basqarmasynyń qyzmet­kerlerimen Fort-Shevchenko teńiz por­ty­nyń jaǵalaý aımaǵynda «Úr­dek» múıisinen «Baýtın qosasy» je­ri­ne deıin­gi aýmaqta 64 óli ıtbalyq pen 5 be­kire tuqymdas balyǵynyń ólek­se­si tabylǵan. Tıisti oryndar qyz­metker­leriniń aıtýynsha, teńiz janýarlary men bekire balyqtarynyń ushalary qat­ty ydyraý kúıinde bolǵan­dyqtan zert­teý júrgizý úshin synamalar alý múmkin bolmaǵan. Sol sebepti mamandar bular qysta ólgen degen boljam aıtady. Áıtse de mamandar teńiz janýarlary men balyqtardyń ólimtikteri tabylǵan jerden sý men aýa synamalaryn alǵan. Mańǵystaý oblysy boıynsha balyq ıns­peksııasy basqarmasynyń ınspektorlary Kaspıı teńiziniń jaǵalaý aımaǵy men basqa da ýchaskelerine monıtorıng júrgizýde.

Teńizde tártip qashan ornaıdy? Jaǵalaýdaǵy túrli maqsattaǵy nysandar óz qaldyqtaryn qansha jerden maqtaýly, ekologııalyq zııansyz bolsa da teńizge emes, óz kúshterimen basqa jerge baǵyttap tógýine bolmaı ma, álde bul qosymsha shyǵyn qajet etetin bolǵandyqtan eń ońaı joldy tańdap otyr ma? Oblystaǵy ekologııa departamenti mamandary shetin derek anyqtalǵan jerge barýdan qaǵys qalyp jatqan joq, biraq máseleniń birjolata toqtaýy, jazyqtylardyń jazalanýy sırek. Ár mekemelerdegi zańgerler men ekologterdiń belsendiligi, basshylardyń bultarýy kóp nárseniń betin ashýǵa kedergi bolyp kele jatqan tárizdi. Sonymen «Arqa jaıly bolsa arqar aýyp nesi bar» degendeı, teńiz jaıly bolsa tólderi nege tunshyǵyp óledi?

Mańǵystaý oblysy