Adam kapıtaly – basty qundylyq

Qarapaıym adam men memleket eko­nomıkasynyń arasyndaǵy baılanys­ty bylaı túsinýge bolady: eger adam óz elindegi ómir sapasyna qana­ǵattansa, balalarynyń bolashaǵyna senimdi bolsa, onda ol basqa jaq­tan Jeruıyq izdemeı, osy memlekette bız­­nesin ashady, kásipornyn damytady, jumys isteıtin kompanııasynyń kórsetkishterin jaqsartady. Bul rette elimizdegi eńbek naryǵyna úńilip kóreıik. Resmı derekter boıynsha halyq­tyń eńbek tabysy keıingi 10 jyl­­da 10,9 paıyzǵa, dálirek aıt­qanda 2010 jylǵy 80,9%-dan 2021 jyly 70%-ǵa deıin tómendedi, al áleýmettik transfertterdiń úlesi 15%-dan 26%-ǵa deıin ósti. Halyqtyń tek 20%-yn­da el boıynsha ortasha nomınaldan asatyn kiris bar.

Sondaı-aq 2010 jyldan bastap jumys oryndarynyń tek 20%-y jo­ǵary ónimdi salalarda, 42%-y eńbek ónim­diliginiń ortasha deńgeıi bar sektorlarda (negizinen kóterme jáne bólshek saýda), al 38%-y tómen ónimdi sektorlarda – negizinen bilim berý, densaýlyq saqtaý, memlekettik basqarý sııaqty basym salalarda quryldy.

Strategııalyq damý jáne reformalar agenttiginiń basshysy Áset Erǵa­lıevtyń aıtýynsha, Dúnıejúzilik bank álemdegi adam kapıtalyn únemi zerttep otyrady. Mundaǵy ındeks jańa urpaqtyń adam kapıtalynyń damý deńgeıin ólsheıdi. Qazaqstanda bul zertteý 2010 jáne 2020 jyldary júrgizildi. Osy on jyl ishinde ın­dek­stiń jalpy kórsetkishi 0,4 pýnk­tke ulǵaıyp, barlyq komponent bo­ıyn­sha el kórsetkishteriniń jaqsar­ǵany baıqaldy. Biraq Qazaqstannyń kórsetkishteri EYDU elderimen salys­tyrǵanda barlyq jaǵynan tómen.

– Baǵalar men reıtıngterge túrli kózqaras bolýy múmkin. Keıingi zert­teýdegi ósýdi kórip, toqmeıilsýge de bolady nemese nátıjelerge muqııat qa­rap, sodan keıin biz eldegi adam kapı­taly­­nyń deńgeıi jetkilikti joǵa­ry emes jáne birkelki bólinbeıtinin kóremiz. El­diń 2020 jylǵy adam kapıtaly ındeksi EYDU-ǵa múshe elder boıynsha 74%-ǵa teń ortasha kór­set­kishpen salys­tyr­ǵanda bala áleýeti boıynsha adam kapı­­ta­lynyń tek 63%-yna jetetinin kórsete­di. Bul adam kapıtalynyń shamamen ­40%-yn joǵaltýdy bildiredi, ıaǵnı búginde týǵan bala, eger ol tolyq, sapaly bilim men densaýlyqqa ıe bolsa, 63%-ǵa ǵana ónimdi bolady, – dedi Á.Erǵalıev.

Elimizdegi adam kapıtalynyń na­shar­­laýynyń negizgi faktorlary – bilim berý, densaýlyq saqtaý jáne eńbek na­ry­ǵy júıeleriniń epı­demııa­­lyq áser etý faktorlaryna daıyn emes ekeni. Muny Sovid-19 pandemııasy aıqyn kórsetti. Buǵan qosa júıeli problemalar – óńirlik sáıkessizdikter bar. Elde bilim berý men densaýlyq saqtaý sapasynyń alshaqtyǵy aımaqtar arasynda, ásirese qala men aýyl arasynda óte úlken. Jalpy, el ındeksiniń kórsetkishi – 0,63-ke teń. Kórsetkishter Atyraý oblysynda 0,57-den, Nur-Sul­tanda 0,69-ǵa deıin qubylady. Bul rette tabıǵı resýrstarǵa baı keıbir óńirler, mysaly, Atyraý jáne Mańǵystaý oblys­tary az qamtamasyz etilgen óńir­lerge qaraǵanda adam kapıtaly boıynsha tómen kórsetkishterge ıe.

О́ńirler arasyndaǵy bul aıyrma­shy­lyqtardy aıqyndaıtyn eń úlken faktor – bilim berý sapasy. Dúnıe­júzilik bank zertteýi «bilimdi ıgerý» sııaqty kórsetkishti qamtıdy. Bel­gili bolǵandaı, keıbir óńirlerde alǵan bilim biliktilikke aınalmaıdy: elordada mektepte oqytýdyń ortasha uzaqtyǵy 14 jylǵa jaqyn, al bilim boıynsha ortasha ball 440-qa jýyq. Shymkentte mektepte oqý uzaqtyǵy Nur-Sultan qalasymen birdeı, biraq ortasha bilim 401 balǵa baǵalanady. О́ńirler bólinisinde eń tómen jáne joǵary kórsetkishter arasyndaǵy alshaqtyq 84 baldy qurady, bul 3 oqý jylyna sáıkes keledi.

– Elde eshteńe jasalmady dep aıtý­ǵa bolmaıdy. Árıne, jańa mektepter men aýrýhanalar salyndy, aýyldyq jerlerde jas mamandar úshin arnaıy memlekettik qoldaý baǵdarlamalary jasaldy. Biraq halyqaralyq salystyrmaly zertteýlerdiń nátıjeleri orta bilim berý sapasynda úlken alshaqtyq bar ekenin kórsetedi. О́ńirler, aýmaqtar (qala-aýyl), oqytý tili jáne otbasynyń áleýmettik-ekonomıkalyq mártebesi boıynsha úlgerimde eleýli alshaqtyq anyqtaldy. Másele aýyldaǵy balalar bilimsiz degen sóz emes, bizdiń aýyldarda aqyldy jáne talantty balalar bar. Bul kórsetkishter memleket retinde osy daryndy balalardyń óz áleýetin tolyq kólemde ashýy úshin jetkiliksiz jaǵdaı jasadyq degendi bildiredi, – dedi Á.Erǵalıev.

Aýyl mektepterinde áli kúnge de­ıin, ásirese jaratylystaný-matema­tıkalyq sıkl pánderi boıynsha joǵa­ry bilikti pedagogterdiń tapshylyǵy jáne aqparattyq-kommýnıkasııa­lyq tehnologııalardyń damý máse­lesi she­shil­megen. Aýyldyq jerlerde orna­las­qan 2 myńǵa jýyq mektep­te ınter­net baılanysy joq. Bul aýyl mek­tepteri 1,5 mln-nan asa bala oqı­tyn mem­lekettik jalpy bilim bere­tin mek­tep­terdiń jalpy sanynyń 70%-yn nemese oqýshylardyń jalpy kontın­gentiniń 42%-yn quraıdy. Bul – óńirler, qala jáne aýyl arasyndaǵy oqýshylar úlge­rimi boıynsha alshaqtyqty azaıtý úshin qajetti sharalar qoldanylmasa, el úshin álsireýi múmkin zor áleýet.

Oqytý sapasyndaǵy alshaqtyq máse­lesi kásibı bilim berý júıesin­de de bar. Dúnıejúzilik bank sarapshy­larynyń baǵalaýy boıynsha joǵary bilim sapasynan eń artta qalǵan (Qyzylorda oblysy) jáne kóshbasshy (Almaty) óńirler arasyndaǵy alshaqtyq 15 tar­maqty quraıdy. Bul Qyrǵyzstan men Aýstrııa arasyndaǵy aıyrmashylyq­qa teń. Munyń tikeleı saldary – jyl ­sa­ıyn 225 myń túlektiń 70 myń­nan asta­my jumysqa turmaıdy, túlekter­diń 40%-y mamandyǵy boıynsha ju­mys iste­meı­di jáne joǵary bilimi bar jastardyń 23%-y biliktiligi tómen ju­mysta qyz­met etedi.

Densaýlyq saqtaýdaǵy júıeli prob­­lemalar adam ómiriniń sapasyna da, uzaq­tyǵyna da tikeleı áser etedi. Aıt­paqshy, 2020 jyly, onyń ishinde pandemııanyń áserinen 2019 jylmen salystyrǵanda ómir súrý uzaqtyǵy 1,8 jylǵa azaıyp, 71,37 jasty qurady. Bul kórsetkishtiń 3 jyldan asa ýaqytqa aıtarlyqtaı tómendeýi Mańǵystaý oblysynda jáne Nur-Sultan, Shymkent qalalarynda baıqaldy.

Densaýlyq boıynsha adam kapıtaly ındeksiniń damýyna «5 jasqa deıingi balalardyń ómir súrý deńgeıi» kórsetkishi zor úles qosady. Jalpy, Qazaqstan boıynsha bul 99%-dy quraıdy, 2020 jyly 5,5 jastan 7 jas­qa deıin ulǵaıdy. El kórsetkishiniń joǵary bolýyna qaramastan, óńirler arasynda alshaqtyq bar: 2017 jyldan bastap 2020 jylǵa deıin bul kórsetkish boıynsha eń jaqsy jaǵdaı Nur-Sultan qalasynda boldy, odan keıin Aqmola jáne Pavlodar oblystary, al eń nashary – Qyzylorda oblysynda. Bul rette koronavırýstyń kúrdeli aǵymy men júkti áıelderdegi qatar júretin aýrýlar erte jastaǵy balalardyń ólimi kórsetkishiniń ósýine áser etkenin aıta ketý kerek.

Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimetinshe, semizdik pen temeki shegýge baılanysty úrdister aımaqtar boıynsha aıtarlyqtaı erekshelenedi. Temeki shegýshilerdiń eń kóp úlesi Sol­tústik Qazaqstan (24,4%) jáne Pav­lodar oblystarynda (23,6%), al eń tómen úlesi Mańǵystaý (13,9%) jáne Túr­kistan oblystarynda (14,2%) kez­desedi. Semizdik boıynsha eresek turǵyndar arasynda joǵary kórsetkish Nur-Sultanda (48%) baıqalsa, eń tómen kórsetkish Qostanaı oblysynda (7%) tirkelgen.

Keıingi eki jylda densaýlyq saq­taý júıesiniń shamadan tys júk­te­mesi profılaktıkalyq jáne ambýla­torııalyq kómektiń qysqarýyna ákel­di. Medısınalyq kadrlardyń jetispeý­shiligi, ásirese soltústik jáne batys aımaqtarda baıqalady. Bul óz keze­ginde densaýlyq saqtaý júıesindegi qyzmetterge birkelki qoljetimdilik­tiń bolmaýyna jáne densaýlyqtyń negizgi kórsetkishterindegi aımaqtyq aıyrmashylyqtarǵa áser etedi.

Bilim berýdegi júıeli problema­lar qurylymdyq reformalardy talap etedi. Strategııalyq damý jáne refor­malar agenttigi sheshýdi talap ete­tin aıqyn mindetterdiń biri retin­de muǵalimderdi aýyldyq jerler­ge tartý, oqý baǵdarlamalaryn jańǵyrtý, tehnı­kalyq jáne kásiptik bilim berý­­diń (TjKB) naryqtyq suranys pen qa­jet­tilikterge sáıkestigi dep belgi­ledi. Muǵalimderdiń kásibı damý múm­kin­dikteri keńeıtilýi kerek. Mek­tep ınfraqurylymyn jańǵyrtý qajet­tiligi óte joǵary. Mektepterdegi eki nemese odan da kóp aýysymnyń jáne jabdyqtalǵan ǵylymı zerthanalar men bazalardyń jetispeýshiliginiń keri áseri birneshe ret atap ótildi. Sonymen qatar stýdentterdiń eńbek naryǵyndaǵy daǵdylar men erejelerge, onyń ishinde mamandardy pedagogıkalyq daıarlaýdy kúsheıtý jáne óndiristen pedagog kadrlardy tartý, TjKB deńgeıinde biliktilikti arttyrý ortalyqtaryn qurý, tehnologııalyq ózgeristerdi eskere otyryp, TjKB ınfraqurylymyn turaqty jetildirý arqyly sapaly áser etetin túbegeıli reformalar qajet.

Al densaýlyq saqtaý júıesiniń reformalary medısınalyq kómektiń sapasyna jáne sozylmaly aýrýlardyń qaýpin azaıtýǵa, usynylatyn medı­sına­lyq qyzmetterdi alǵashqy medı­sı­nalyq-sanıtarlyq kómekke jáne syrqattanýshylyqtyń profılaktıkasyna qaıta baǵdarlaýǵa baǵyttalǵan bastamalarǵa nazar aýdarýǵa tıis. Bul rette teńsizdikti tómendetý jáne adam kapıtalyn damytý basym túrde artta qalǵan óńirlerge áser etip, halyqtyń neǵurlym osal toptaryna basymdyq berilýge tıis.