Eýropany Airbus-tyń Qytaımen baılanysy alańdatady

Mundaı jańalyq avıasııa ındýs­trııasyndaǵy álemdegi alpa­ýyt kompanııanyń abyroıyna da, ón­di­risine de yqpal etýi ábden múm­kin. О́ıtkeni Qytaı men AQSh ara­syn­daǵy saýda teketiresine baı­la­nysty Batys pen Beıjiń ara­syn­daǵy ózara taýar aınalymy qıyn­dyqqa dýshar bolǵan. Sonyń saldarynan taǵy bir úzdik kom­panııa – Boeing aıtarlyqtaı zardap shekti.

Qazirgi tańda azamattyq avıasııa salasynda amerıkalyq Boeing kompanııasy men eýropalyq Airbus kompanııasynyń shoqtyǵy bıik. Naryqtyń 75 paıyzy osy ekeýine tıesili. Sondyqtan shyǵar qos kompanııa arasynda báse­ke­lestik joǵary. Ony mynadan baı­­qaý­ǵa bolady. Osy kúnge de­ıin Airbus 14 129 ushaq jasap shy­ǵarsa, Boıng 20 575 áýe keme­sin qu­ras­tyrǵan. Bul sannyń bári aza­­mattyq avıa­sııa salasyna tıe­sili. Áıtpese, amerıkalyq kompanııa­nyń áskerı ushaq jasaýdan da aldyna qara salmaıtyny belgili.

Aıta keterligi, Airbus pen Boeing arasyndaǵy básekeles­tik bertinde bastaldy. 2000-jyl­darǵa deıin Boıngtiń bási bıik-tuǵyn. Máselen, kompanııa XXI ǵasyrǵa deıin 7 658 áýe kemesin qurastyryp úlger­se, osy ýaqyt aralyǵynda eýropa­lyq báse­kelesiniń jasaǵan ushaqtary­nyń sany 2 499-ǵa áreń jetti. Alaıda sodan beri Airbus-tyń tapsyrysy artpasa, kemigen joq.

«Eırbastyń» Qytaımen qupııa baılanysy eýropalyqtardy alań­datyp otyr. Kompanııa kommý­nıstik elmen qashannan beri baı­lanys ornatyp, ondaǵy na­ryq­ty qanshalyqty ıemdengenine alań­daýly. Munyń sebebi túsi­nikti. Keıingi jyldary Batysta Qytaıdyń óndirisine táýeldilikti azaıtý máselesi jıi kóteriledi. Osyndaı sátte Eýropanyń basty kompanııasy sanalatyn Airbus-tyń Qytaımen jasyryn jumys isteýi sheneýnikterge de, qarapaıym halyqqa da una­maıtyny anyq.

Jalpy, «Eırbastyń» shyǵys naryǵyn ıgerýge umtylysy keshe bastalǵan joq. Kompanııa sonaý 1980-jyldardan bastap Qytaıda túrli zaýytyn salyp, jergilikti óndirispen áre­ket­tese jumys isteı basta­dy. Mysaly, Eýropada qurastyrylmaıtyn keń fıýzelıajdy A330s usha­ǵy Tıan­szın qalasynda shyǵa­ry­lady. AQSh-tyń Horizon Advisory konsýltatıvti kompanııasynyń habarlaýynsha, ondaǵy zaýytty basqaratyn basshy qazirgi tańda kommýnıstik partııanyń bedeldi múshesi kórinedi.

Sarapshylardyń aıtýynsha, Airbus-tyń Qytaımen baılanysy burynnan belgili másele. Degenmen AVIC sekildi memleket basqaratyn, Qytaıdyń qorǵanys salasyndaǵy uıymdarymen qatysy endi anyqtalyp jatyr. Áskerılermen qatysy bar degen áńgime Batys sheneýnikterine uıyqtap jatqanda sýyq sý shashyp jibergendeı áser etti.

«Airbus-tyń Qytaı naryǵymen baılanysy úlken qaýip tóndiredi. Eki taraptyń kelissózderi Qytaı­dyń áskerı jáne áskerı-azamat­tyq biriktirý apparatymen, sonyń ishinde táýeldilik, tehnologııa­lardy bólisý jáne ǵylymı-zert­teý jáne tájirıbelik-konst­rýk­tor­­lyq yntymaqtastyq túrin­degi ma­ńyzdy baılanystardy qamty­ǵan», delingen Horizon Advisory esebinde.

Politico saıty bul máselege qatysty «Eırbasqa» saýal jol­daǵan eken. Alaıda kompanııa esh­qandaı pikir bildirmegen. Áıt­se de, kompanııanyń saıtynda Qytaı­dyń Azııa-Tynyq muhıty aımaǵyndaǵy úlken ónerkásiptik baǵdarlamanyń biri ǵana ekeni aıtylǵan. Sondaı-aq kompanııa 15 eldegi 600-den astam fırmanyń Airbus ushaqtarynyń bólshekterin jetkizetin málimdegen.

Qytaıdyń azamattyq avıasııa­sy eldegi áskerdiń áýe kúshteri bazasynda jasaqtalyp, damydy. Onyń ústine eshqashan tolyqtaı jekeshege berilmegen. Áskerı saladan qol úzip ketken emes. Bul az deseńiz, Qytaı basshysy Sı Szın­pın «áskerı-azamattyq» sala­ny biriktirý máselesin kóterip, birqatar zań men ereje qa­byl­datty. Bul qujattar kóptegen kom­panııaǵa áser etedi. Ásirese ha­lyq­aralyq kompanııalar­men baı­lanysy barlaryna baǵyttalǵan.

«Qytaımen yntymaqtasa otyryp, zııatkerlik menshigimizdiń qaýipsizdigin saqtaýda jetkilikti áreket jasaı almaı otyrmyz dep oılaımyn. Qytaıdyń azamat­tyq-áskerı uıymdarymen yntymaq­tas­­tyǵymyz Qytaı áskerin qan­sha­­lyqty ilgeriletetinin de bil­meı­miz», deıdi Eýropalyq par­la­ment­tiń múshesi, qorǵanys salasyn­daǵy sarapshy Bart Grotýıs.

Horizon Advisory-dyń baıandamasynda «Eırbas» kompanııa­sy Qytaıdyń 10 uıymymen baılanys ornatqany aıtylǵan. Sonyń beseýin memleket birlese basqarady jáne áskerı salaǵa qatysy bar. Solardyń ishin­degi eń úlken Aviation Industry Corporation of China nemese qys­qa­sha AVIC. Airbus atalǵan kompa­­nııa­­­ǵa qarasty AviChina-nyń 5 pa­­­ıyz aksııasyn ıelengen eken.

Qytaılyq BAQ-tyń habar­laýynsha, Airbus-AVIC birles­ken kásiporny Airbus-tyń eń jańa úlgileriniń biri A350XWB ushaq korpýsynyń 5 paıy­zyn shyǵarady. Airbus kompa­nııa­synyń Tıanszınde quras­tyrylǵan búkil A320 ushaǵynyń qanattaryn AVIC-ke enshiles kompanııa Xian Aircraft Company (XAC) shyǵarady. Sonymen qatar atalǵan kompanııa Qytaı áskeri paıdalanatyn Y-20 áskerı-kólik ushaǵyn ázirleıdi jáne shyǵarady.

«A320 ushaqtaryn qurastyrý kezinde Airbus-pen seriktesken 20 jyl boıy XAC bólikterdi óndirýden, qurastyrýdan, túpki­likti qurastyrýdan bastap keshen­di jetkizýge deıin A320 qanatynyń dızaınyn óndirý tehnologııasyn tolyq meńgerdi. Bul Qytaıdyń kóliktik derjavaǵa, avıasııalyq derjavaǵa jáne óndiristik derjavaǵa qaraı strategııalyq josparlaýyn qoldaıtyn taǵy bir mańyzdy qadam», deıdi Xian Aircraft Company-dyń bas dırektory orynbasary Han Sıaosıýn.

Politico saıtynyń paıymdaýynsha, munyń bári Airbus-tyń Qytaıǵa táýeldi bola bastaǵanyn kórsetedi. Ásirese keleshekte óte qupııa salalarda da baılanys kúsheıýi múmkin. Munyń qatarynda bıg data, jasandy ıntellekt sekildi baǵyttar da bar.

О́z kezeginde Qytaı «Eırbasqa» táýeldi bolýdy kózdemeıtini anyq ańǵarylady. Máselen, eldegi Com­mercial Aircraft Corp. of China kompanııasy keıingi jyldary ushaq jasaýda úlken jetistikterge jete bastady. О́tken aıda Comac alǵashqy laıneri C919 áýe kemesin synaqtan ótkizdi. Aldaǵy ýaqytta bul ushaqqa suranys kúsheımek. Sondyqtan sarapshylar Airbus-tyń uzaq merzimdegi básekelesi Comac bolady dep paıymdaıdy.

Airbus-ty daýǵa qaldyrǵan másele Qytaımen ǵana shektel­meıdi. Qatardyń basty áýe kompanııasy – Qatar Airways birneshe A350 laınerin qańtaryp tastady. Oǵan sebep ushaqtardaǵy tehnı­kalyq aqaýlar. Osyǵan baılanys­ty Qatar tarapy «Eırbasty» London sotyna berdi. Jalpy, shyǵyn kólemi 1 mıllıard dollar kóleminde kórinedi.

Osy daýǵa baılanysty Reıter agenttiginiń jýrnalısteri Doha­daǵy áýejaıǵa baryp, ushaqtar­dyń jaı-kúıin óz kózimen kórip qaıt­­qan eken. Olar jarııalaǵan sý­ret­ter men vıdeolarda laıner­ler­diń boıaýlary shirip, korpýstyń keı bólikteri túsip qalǵany anyq kórinedi.

Alaıda Airbus ózine taǵylǵan aıyptardy moıyndamaı otyr. Eýropalyq baqylaýshy organdar A350 laınerleri kókke kóterilýi qaýipsiz dep tanyǵan bolatyn. Osyny alǵa tartqan kompanııa sottasýǵa daıyn.

Qatar Airways kompanııasynyń bas atqarýshy dırektory Ákbar ál-Beıker men Airbus bas atqarý­shy dırektory Gııom Forı ótken aptada jolyqty. Ákbar ál-Beıker osydan keıin taraptardy ózara ashyq bolýǵa shaqyrdy.

«Jeke ózim bárimen dospyn. Biraq meniń kompanııama qatys­ty máselege kelsek, bul – bas­qa áńgime. Eger túıtkil sheshil­se, kelesi jyly ótetin sotty kút­peıtin edik», dedi ál-Beıker baspasóz konferensııasynda.

Buǵan deıin de A350 laıner­leriniń sapasyz qurastyryl­ǵany birneshe ret kóterilgen edi. Ushaqtyń dızaınyn qadaǵalaıtyn Eýropalyq odaqtyń avıasııalyq qaýipsizdik agenttigi (EASA) ushaq syrtyndaǵy baıqalǵan kemshilikti qaýipsiz emes dep sanaǵan edi.