Kúmbirle kún astynda, dombyra-rýh

Qanshama qala qırap, jermen jeksen boldy. Azýyn aıǵa bilegen nebir alpaýyt elderdiń irgesi sógilip, tarıh betinen joqqa aınaldy. Teńizder tartyldy, bulaqtar sarqyldy. Arnadan sý, jaǵalaýdan ný alystady. Dombyra qazaqpen jasap keledi biraq. Qazaq dombyrasynyń arqasynda jasap kele jatyr múmkin... О́ıtpese dombyra men onda tartylatyn kúı IýNESKO-nyń materıaldyq emes mádenı muralarynyń tizimine ener me edi? О́ıtpese támam Qazaq elinde Ulttyq dombyra kúni belgilenip, Alash balasy bir kúnin dombyraǵa arnar ma edi degen oıǵa qaldyrady.

Demek dombyranyń orny – qashanda tór. Qazaq dalasynda ǵana emes, qurlyqtyń qaı qıyryna shyqsa da tórden oıyp oryn alatyn rýh pen sana desek, halqymyzdyń rýhy men sana-sezimin jetkizetin dombyra da sóıtedi, birden tórge ozady. «О́rge qaraı orǵysa, ór ne qylmaq asaýǵa? Jel ne qylmaq asaýǵa, jelge qaraı orǵysa?» (Sáken) degendeı, ýaqyttyń kóleńkesindeı zamanalar qaqtyǵysy men bulǵaǵy bóget bola almaq emes dombyraǵa.

Tas ǵasyrynda tastan oıyp oryn alǵan bul aspap. Atam qazaqtyń dalasyn­da. Keı zertteýshiler dombyra qazaqtan buryn bolǵan deıdi. Iá, qazaq ataýy týmaı turǵanda bul aspaptyń da ataýy basqa bolýy bek múmkin ǵoı. Fara­­bıdiń toǵyz ishekti dombyrasy, Shyń­ǵys hannyń aldyna barǵan, keıin­ge deıin Jarqyn Shákárim ustaǵan úsh ishekti dombyra... Biraq qazaq ataýy bol­maı turǵanda bul jerdi mekendegen rý, taıpa, ulys ókilderi osy eldiń ata-babalary ekenin antropologııa ǵyly­my dáleldeıdi. Ataqty antropolog Ora­zaq Smaǵulǵa akademık Qanysh Sátbaev suraq qoıyp­ty birde. «Osy qazaq dalasynda erte dáýirlerde mekendegen taıpalar bizdiń babalarymyz ba, joq pa, sony anyqtap bilýge bola ma? Sebebi bul Uly dalada erte dáýirlerde órkenıettiń ozyq úlgileri damyǵan» dese kerek. Sátbaev ol kezde Ǵylym akademııasyn basqaryp turypty. Jap-jas Orazaq aǵa ony dálel­­dep shyǵýǵa kóp qarajat keregin aıta­­dy. Qanekeń «tabamyn» dep, jas antro­polog iske kirisip ketip, dáleldep shyqqan. Osy salaǵa bar ǵumyryn sarp etken Orazaq Smaǵululy qazaqtyń bes myń jyldyq tarıhyndaǵy súıekke bit­ken tek týystyǵyn túzip shyqqanyn maq­­tanyshpen eske alady. Al tastaǵy bel­gi­ler dombyranyń tarıhy bizdiń ult­pen odan da árirekte biteqaınasqanyn jetkizedi.

Jumageldi Nájimedenov «Dombyra­nyń qońyr úni» kitabynda «Maıtóbe» jaılaýynan (Almaty oblysy, Jambyl aýdany) tasqa qashalǵan kóne dombyra sýretiniń tabylǵanyn jazady. Ony 1986 jyly belgili etnograf Jaǵda Babalyquly taýypty. Sýrette ártúrli qımylda bılep turǵan bes adamnyń beınesinen berirekte, aldyńǵy jaqta aspap salynǵan. Eki qulaǵy bar, ıaǵnı eki ishekti, uzyn moıny, betqaqpaqpen jabylǵan shanaǵyna deıin uqsas. Basyna úki taǵylǵan. Al dombyraǵa úki taǵý
ádeti bizde baıaǵydan bary barshaǵa málim.

Belgili arheolog, tarıh ǵylymynyń doktory Kemel Aqyshev bastaǵan bir top ǵalym tasqa qashalǵan osy sýretti zerttep, bul sýret kem degende neolıt (b.d.d. 4000 jyl) dáýirinde beınelengen dep tapqan eken. Bizdiń dáýirdegi 2 myń jyldy qossa, 6 myń jylǵa bir-aq soǵady tarıh kerýeni. Munsha ýaqyt birge jasasyp kele jatqan dombyrany qazaq tórine ilip, tóbesine shyǵarmaǵanda she? Dombyra qazaqtyń jany men qany, áni men ary, kúıi men mıy, sazy men sózi ǵana emes, ulttyń ózi ekenin Qadyr Myrza Álı baıaǵyda aıtqan. «Naǵyz qazaq qazaq emes, naǵyz qazaq – dombyra» degendi búginde ekiniń biri biledi.

Akademık Asqar Jumadildaev bir suhbatynda «men áýeli kúı tyńdap, áserlenip almaı kúrdeli esepterdi she­shý­ge otyrmaımyn. Sheshýi qıyn esepti shyǵarardyń aldynda mindetti túrde mýzyka, kóbine Qurmanǵazy, Tát­timbet kúılerin tyńdap alamyn» degeni kimdi bolsyn beıjaı qaldyrmasa kerek. Germanııada júrip Shyńǵys Aıt­­matovqa jolyǵyp qalady osy Ase­­keń. Adamzattyń Aıtmatovy ne is­tep júrgenin surasa, Asqar aǵa bir ýnıver­sı­tetke dáris oqýǵa kelgenin aıtady. «Nemisterden úırengen qazaqty estýshi edim, nemisterge úıretken qazaq­ty tuńǵysh kórdim» degizgen Asqar Juma­dildaevtiń shabytyn dombyra oıatqany tegin emes. Joǵaryda dombyra qazaqtyń kúıi men mıy degenimizdiń syry sonda.

Tas dáýirinen beri qazaq dalasynda jasap kele jatqan dombyra qola, temir, tehnıka, munaı dáýirlerin kókteı ótip, qazaqtyń kıesi men qasıeti retinde aqparattyq-tehnologııa ǵasyryn da baǵyndyrǵanyn kóz kórip, kóńil qýanady. Dımashtyń qolynda sonaý Amerıkanyń tórine shyqty. Ony aıtasyz, táı-táı basqan bir-bir jarym jasar bala «Balapan» arnasynyń «Qońyr qaz» baǵdarlamasynan kúmbirlep kúı estilgende, ótip bara jatyp otyra qal­ǵanyn kórip tańǵalǵanym bar. Ekran­da júgirgen tolassyz aqparat arasy­nan sábı sana-sezimin júreletip qoı­ǵan ulttyq kod degenge budan artyq mysaldyń keregi joq shyǵar. Qanyna tartyp tur demeýshi me edi mundaıda?!

Qazaq dombyramen qatar naızaǵa da úki taqqan halyq emes pe? «Elimizden qut-bereke qashpasyn dep, jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep naızaǵa úki taqqan elde» (Qazybek bı) úki beıbitshiliktiń sımvoly ispetti kórinedi. Jaýgershilik zamanda sol naızany kóterip, siltetetin – dombyranyń shanaǵynan tógilgen rýh dep túsinemiz. Taǵylǵan eki úkiniń arasynda qaıtkende bir baılanys bolsa, biz osy qısynǵa qular edik. О́ıtkeni qazaqtyń kózi eki jaǵdaıda aqıyp, ózi ıe bermeı ketedi. Biri – qymyz iship, dombyradan kúı estigende, ekinshisi – qymyz iship, atqa mingende rýhtanyp shyǵa keledi. Demek dombyra da qazaqtyń eli men jerin qorǵaýǵa jeteleıtin rýhtyń qaınar kózi. «Kózi bar kókireginiń, kóńili oıaý, ony da epti týǵan kisi atady» (Abaı) demekshi, mergen bolýǵa, naıza ustaýǵa da oıaý kóńil kerek. Sol kókirektiń kóńil kózin dombyradan tógilgen kúıden basqa ne oıatady? Bul týraly biz qurǵaq sóılemeı, Erlan Tóleýtaıdyń myna sózin mysalǵa tartar edik.

«Qazaq pen bashqurdy qatar jaýlaǵan Ekaterına degen qatyn patsha ótken orys tarıhynda. Birde osy qatyn patshanyń saraıyna elshilik saparmen be, álde basqamen be – bashqurttyń ıgi jaqsylary kelipti. Ekaterına olardy sán-saltanatpen qabyldasa kerek. Kóńildi jıynda bashqurttyń bir ónerpazy kúńirentip dombyra tartypty. Patsha saraıyn dombyranyń qońyr úni kernep, kúmbir daýys altyn saraıǵa syımaı ketkende qatyn patshanyń úreıi ushyp ketipti. Keıin aqjelke ýázirlerin jıyp alyp aıtqan eken desedi: «Mynadaı mýzykalyq aspaby bar, mynandaı rýhty kúıi bar halyqty baǵyndyryp ustap tura almaımyz, sondyqtan aldymen bul halyqty dombyrasynan aıyrý kerek», dep pármen beripti.

Ol zamanda aq patshanyń pármeni eki etilmeıdi, bashqurtqa qalyń ásker shy­ǵa­rylyp, álgi ásker bir jazdyń ishinde bashqurttyń kúlli dombyrasyn túk qaldyrmaı jınap alyp, taý-taý ǵylyp úıip, ot qoıyp órtep jiberipti jáne osy sharalardan keıin endi qaıtyp bashqurt halqyna dombyra ustaýǵa ty­ıym salynypty. Dombyrasynan aıy­rylǵan bashqurt halqy tez jýasyp­ty, sybyzǵyǵa súıenip qalǵan bashqurt­tardyń osy zamanǵa deıin tek syzyl­typ qana muńly kúıler tartatyny sodan deıdi ańyzdar. Al qazaq eshqa­shan dombyrasyn aıyrylǵan joq. Aıyryl­maıdy da. Qazaqtyń qolyndaǵy dombyra – ıadrolyq oqtumsyq sekildi sum­dyq joıqyn kúshke ıe qýatty qarý, son­dyq­tan qazaqqa jaý nıettilerdiń barlyǵy áýeli dombyranyń túbine jetýge ty­rysady. Dombyranyń túbine jetse – qazaqtyń da túbine ońaı jetetinin biledi».

Erteń, shildeniń alǵashqy jeksen­bisinde qazaq dalasyn dombyra shana­ǵynan tógilgen rýh kerneıdi. Sonaý ǵasyrlar túbinen bizge jetken uly saryndar oıanady, bizdiń sanany túrtpek­teıdi, rýhty oıatady, sóıtip bolashaqqa jol salady. Máńgilik saryn!

Kúmbirle kún astynda, dombyra-rýh!