Jańarǵan Konstıtýsııa: Ne? Qashan? Qalaı?

Osy jáne jańarǵan Konstıtýsııaǵa qatysty ózge de ózekti máseleler tóńireginde Ortalyq kommýnıkasııalar qyzmetiniń sarapshylar klýbynda talqylaý ótti.

Ádilet vıse-mınıstri Alma Muqanova moderatorlyq etken klýb jumysyna Adam quqyqtary jónindegi ýákil Elvıra Ázimova, Konstıtýsııalyq Keńestiń apparat jetekshisi Baqyt Nurmuhanov, Bas Prokýrordyń orynbasary Áset Shyndalıev, Bas prokýratýranyń Zań shyǵarý isin úılestirý departamentiniń basshysy Almas Muhamedjanov, Qazaqstannyń Azamattyq alıansynyń prezıdenti Baný Nurǵazıeva jáne Respýblıkalyq advokattar kollegııasynyń tóraǵasy Aıdyn Bıkebaev qatysty.

Sondaı-aq jıynda Eýropalyq quqyqtar jáne adam quqyqtary sarapshylar ınstıtýtynyń dırektory Marat Báshimov, Joǵary sot keńesiniń múshesi Aıgúl Qalımuqasheva, Jas zańgerler palatasynyń tóraǵasy Saǵıdolla Baımurat jáne Zańnama jáne quqyqtyq aqparat ınstıtýtynyń qyzmetkeri Nurhada Prımashev sóz alyp, taqyryp boıynsha oı-pikirlerin ortaǵa saldy.

Klýb otyrysynda Adam quqyqtary jónindegi ýákil Elvıra Ázimova Kons­tıtýsııaǵa azamattyq quqyqtardy kúsheıtý boıynsha birqatar ózgeris engizý arqyly quqyqtyq qorǵaý ınstıtýttarynyń potensıaly kúsheıtiletinin málimdedi. Sarapshy osy oraıda Adam quqyqtary jónindegi ýákil týraly konstıtýsııalyq zańnyń jobasy ázirlengenin alǵa tartty. Onyń aıtýynsha, «Adam quqyqtary jónindegi ýákil týraly» birinshi zań byltyr 26 jeltoqsanda qabyldandy.

«Qazir bul qujat joǵary konstı­tý­sııalyq deńgeıge kóterildi. Adam quqyq­tary jónindegi ýákil memlekettik organdardan jáne basqa laýazymdy tulǵa­lardan táýelsiz bolady. Zańda adam quqyqtary ýákiliniń fýnksııalary kórsetilgen. Endi ol adamdardyń aryzyn qaraýmen ǵana emes, osy aryzdar zańnyń negizgi normalaryna, zańdy tájirıbede tıimdi qoldanbaýǵa, quqyq buzýshylyqtarǵa baılanysty bolsa, sotqa aryz berýmen de aınalysady. Konstıtýsııaǵa sáıkes, Adam quqyqtary jónindegi ýákil Konstıtýsııalyq sotqa júginip, adamdardyń quqyqtaryn qorǵaý quqyǵyna ıe bolady. Bul tájirıbe halyqaralyq deńgeıde oń nátıjesin kórsetti. Qazirgi kezde kóptegen memleket Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń mártebesin kóterip, tek memlekettik organdarda emes, sonymen birge sot arqyly adam quqyqtaryn qorǵaýǵa múmkindik berilip otyr», dedi sarapshy.

Al Joǵary sot keńesiniń múshesi Aıgúl Qalımuqasheva qabyldanyp jatqan sharalar quqyq qorǵaý ınstıtýttaryn nyǵaıtýǵa yqpal etetinine senim bildirdi. Bıyl júrgizilgen konstıtýsııalyq reforma quqyq qorǵaý ınstıtýttarynyń róli men mańyzyn edáýir kúsheıtti, onyń ishinde sot júıesin jańǵyrtý máselelerin qozǵady. A.Qalımuqashevanyń málimdeýinshe, sottardy tolyqqandy reformalaý, atap aıtqanda, Joǵary Sot keńesi jaýap bere­tin kadr saıasatyn qaıta qaraý bul saladaǵy kúrdeli ózgeristi bildiredi.

«Sottardyń kadr saıasatyn jetil­di­rýdegi basty kózdegeni – ashyqtyq pen aıqyndyqty arttyrý. Bul birinshi kezek­te zańdy qoǵamdastyqqa sýdıalar kor­pýsyn qurýǵa tikeleı qatysý quq­yǵyn berý esebinen qamtamasyz etile­di. Quqyqtyń tar salalaryndaǵy maman­dar úshin oblystyq sottar sýdıalarynyń laýazymdaryna ornalasýǵa ońtaılandyrylǵan konkýrs ótkiziledi. Prezıdenttiń usynysy boıynsha joǵary bilikti zańgerlerdi Joǵarǵy Sot sýdıalary laýazymyna konkýrstan tys taǵaıyndaý múmkindigi kózdelgen. Sońǵy ýaqytta kandıdattardyń kompıýterlik testileýden ótý jazbalaryn irikteýdiń, esse jazý men keıstik mindetterdi sheshý­diń ashyqtyǵyn odan ári arttyrý maqsatynda Keńestiń ınternet-resýrsynda jarııalanyp keledi. Sondaı-aq sýdıa­lardyń táýelsizdigin qamtamasyz etý máse­lelerine kóp kóńil bólindi. Qazirgi ýaqytta jergilikti sot tóraǵalarynda sýdıalardyń mansabyna áser etý tetikteri joq. Atap aıtqanda, tártiptik jaýapkershilik máseleleri búginde sot tóraǵalarynyń quzyretinen tys, olardy Joǵary sot keńesiniń janyndaǵy Sot jıýrıi jáne sottyń jalpy otyrysy arqyly sýdıalar qaýymdastyǵy qorytyndysynan keıin ǵana sheshedi», dedi sarapshy.

Budan bólek, buryn sýdıaǵa konkýrsqa qatysý úshin sot tóraǵasynyń minezdemesi talap etilse, endi ol joıyldy, al usynymdy oblystyq sottyń jalpy otyrysy qupııa negizde beredi. Sot júıesin ózdiginen tazartý da mańyzdy másele bolyp tabylady.

«Bıyl sýdıalardy tártiptik jaýap­kershilikten alshaqtatýǵa múmkindik bermeıtin qaǵıda kúshine endi, onyń ishinde mundaı máselelerdi sottardyń jalpy otyrystarynyń qaraýyna, sodan keıin Sot jıýrıine qaraý mindetteri engizilgen. Sýdıalardy irikteý, bilikti zańgerlerdi sot júıesine tartý bo­ıynsha jetildirý jumystary qazirgi ýaqytta da jalǵasýda. Osy qabyldanǵan sharalar quqyq qorǵaý ınstıtýttaryn nyǵaıtýǵa yqpal etetinine senimdimin», dedi Joǵary sot keńesiniń múshesi.

Konstıtýsııalyq sot qurý – Prezıdent bastamasymen respýblıkalyq referendýmda qabyldanǵan jańalyqtardyń biri. Bul ınstıtýt elimizde otandyq quqyq qorǵaý júıesin jańǵyrtýǵa jańa múmkindikter ashyp otyr. Sarapshylar klýbynda Konstıtýsııalyq Keńestiń apparat jetekshisi Baqyt Nurmuhanov osy týraly aıta kelip, Konstıtýsııalyq sottyń negizgi bir ereksheligi – oǵan aza­mat­tardyń júgine alý quqyǵynyń bolýy ekenin erekshe atap ótti. «Mundaı sýbek­tilerdiń qataryna Adam quqyqtary jónin­degi ýákil jáne Bas Prokýror qosyldy», dep tolyqtyrdy sarapshy pikirin.

«Halyqaralyq tájirıbege qarasaq, álemde konstıtýsııalyq baqylaý ınstıtýty bar 118 eldiń 70-de Konstıtýsııalyq sot jumys isteıdi. 12 memlekette Konstıtýsııalyq keńes qurylǵan, qalǵandarynda bul fýnksııany jalpy ıýrısdıksııaly sottar atqarady. Osy oraıda Qazaqstan eń keń taraǵan, ozyq, halyqaralyq tájirıbeni engizip otyr. Qazirgi tańda Konstıtýsııalyq sot týraly konstıtýsııalyq zań jobasy ázirlenip jatyr. Bul jumys barysynda halyqaralyq tájirıbe zerdelenýde. Jalpy, Konstıtýsııalyq baqylaý ınstıtýtynyń 300 jyldan astam tarıhy bar. Osy organnyń qurylýymen, azamattarǵa osy organǵa júginý quqyǵynyń berilýimen memlekette azamattar daýlaı almaıtyn qandaı da bir memlekettik aktilerdiń nemese sheshimderdiń tizimi joq bolady. О́ıtkeni byltyr Ákimshilik ádilet ınstıtýty engizildi. Qazir kez kelgen mınıstrliktiń, úkimettiń basqa da organdardyń sheshimderin, áreketterin, normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi sottarda daýlaýǵa bolady. Buryn azamattar zańdardyń ózin daýlaı almaıtyn. Endi azamattarǵa osyndaı quqyq berilip otyr», dedi B.Nurmuhanov.

Sarapshynyń málimdeýinshe, halyqaralyq tájirıbede azamattardyń mundaı organdarǵa júginýiniń birneshe sharty bar: zań sol azamatqa nemese zańdy tulǵaǵa qatysty tikeleı qoldanylýy kerek; azamat óziniń quqyǵyn qorǵaýdyń basqa ınstıtýttarynan, atap aıtqanda, sot satylarynan ótýi kerek jáne sońǵy sheshim qabyldanǵannan keıin belgili bir ýaqyt belgilenedi. Osy sharttardy saqtaı otyryp, azamattar, ózderiniń konstıtýsııalyq quqyqtaryna nuqsan keledi dep tapsa, onda konstıtýsııalyq sotqa óz máselesin sheshý kezinde qoldanylǵan zańnyń nemese ózge de normatıvtik aktiniń konstıtýsııalyq talaptarǵa sáıkestigin qaraý týraly suraý sala alady.

Al jańartylǵan Konstıtýsııa bo­ıynsha Bas Prokýror Konstıtýsııalyq sotqa úsh másele boıynsha ótinish joldaı alady. Bul týraly klýb otyrysynda Bas prokýratýranyń Parlamenttegi ókili Meırambaı Kemalov málimdedi.

Normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń, halyqaralyq sharttardyń Konstıtýsııaǵa sáıkestigin tekserý, Konstıtýsııaǵa resmı túsindirme berý týraly jan-jaqty aıtyp ótken sarapshy: «Bas prokýratýra qyzmetiniń basty baǵyttarynyń biri – quqyq qorǵaý fýnksııasy. Osy fýnksııany odan ári damytý maqsatynda Memleket basshysy óz Joldaýynda Bas prokýratýra týraly konstıtýsııalyq zań qabyldaýdy tapsyrǵan bolatyn. Konstıtýsııaǵa engizilgen ózgerister prokýratýraǵa qatysty eki mańyzdy máseleni sheshedi. Eń aldymen, Bas Prokýror Konstıtýsııalyq sotqa úsh másele boıynsha júgine alady. Iаǵnı qoldanystaǵy zańdardyń jáne ózge de NQA-nyń Konstıtýsııaǵa sáıkestigin tekserý, sondaı-aq ratıfıkasııa jasaý, ıaǵnı Parlament bekitkenge deıin halyqaralyq sharttardyń konstıtýsııalylyǵyn tekserý jáne Konstıtýsııa normalaryna resmı túsindirme berý boıynsha. Budan basqa, Prezıdenttiń tapsyrmasymen Kons­tıtýsııanyń 83-babyna ózgeris engizilip, bolashaqta prokýratýranyń qyzmeti Konstıtýsııalyq zańmen retteletin bolady. Iаǵnı Konstıtýsııaǵa engizilgen ózgeristerdiń prokýratýra organdarynyń mártebesin kóteretini jóninde, onyń ókilettikterine qatysty ózgerister bolatynyn kórip otyrmyz», dedi.

M.Kemalovtyń aıtýynsha, prokýra­týranyń Konstıtýsııadaǵy qyzmetteriniń basty baǵyttary ózgermeıdi. «Olardy odan ári órbitý maqsatynda konstıtýsııalyq zań jobasy ázirlenip, Bas prokýratýranyń jáne Ashyq normatıvtik quqyqtyq aktiler portaldarynda jarııalandy», dedi ol.