Jandarbek Málibekov: Geraldıkalyq tańbalar men ataýlarǵa abaı bolǵan jón

Bul máselede birizdilik bolmaǵan jaǵdaıda, jeke tulǵalardyń tanymy hám dúnıeaýı kózqarasy ústem orynǵa shyǵyp ketý qaýipi bar. Onyń syrtynda, táýelsizdiktiń 30 jylynda memlekettik qurylymdar men qoǵamdyq uıymdar, óndiristik mekemelerdiń tańba-belgisin mazmundyq hám ulttyq-tarıhı sabaqtastyq turǵysynan saraptap, memlekettik múddege saı emesterin ózgertip, geraldıkalyq nyshandarǵa qazaqy ataý berý jaıy qazir kún tártibinde tur.

Osy oraıda joǵaryda atap ótken máselelerge baılanysty Eltańba avtory, qazirgi tańda L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń professory Jandarbek Málibekovtiń pikirin bilgendi jón kórdik.

 – Eń áýelgi aıtarym, óte durys másele kóterip otyrsyz, – dedi Jandarbek aǵa. – Siz aıtyp otyrǵan memlekettik rámizder, óńirlik rásimder, kúlli respýblıka bo­ıynsha ártúrli qurlym ózderiniń tanym belgisi retinde qoldanyp júrgen rámizderin, nyshandardyń barlyǵyn bir aýyz sózben «geraldıka» dep aıtamyz.

Geraldıka (heraldica) degenimiz – tańba-gerbterdi zertteıtin tarıh ǵylymynyń bir salasy. Qazaqsha aıtqanda tańbataný ilimi. Bul óner adam balasy jaratylǵannan beri bar. Aıtalyq, Uly dalanyń sánine aınalǵan jartas tańbalary (petroglıf) men jazbalaryn (ıeroglıf) ejelgi dalalyqtar geraldıkasynyń bastaýy deýge bolady. Al eýropalyqtar bolsa, ár kezderi ómir súrgen jeke tulǵa, áýlet, qaýymdastyqqa tán arnaıy qabyldanǵan aıyrym belgini «geraldıka» dep júr. Bular ishinen: rámizdik beıneler, emblema, geneologııa, nýmızmatıka, paleografııa, cfragıstıka sııaqty salalarǵa bólinedi. Odan keıin teorııalyq geraldıka degen bar. Bul gerbti beınelený jáne ony jasaýdyń tásilderi men erejeler jıyntyǵy. Bulardy bilmeı gerb jasaý, erekshelikterin aıqyndaý qıyn.

– Túsinikti. Rasynda, aýqymy keń dún­ıe eken. Al siz maman retinde qazaq ult­tyq geraldıkasy týraly ne aıtar edińiz?

 – Qazaq halqynyń ertedegi kóshpeli ómir-turmysy men etnografııasy, qoldan­baly óner týyndylary – tunyp turǵan geraldıka. Mysaly, sonaý saq-ǵun dáýirinen bastap, ulys basqarý isine qoldanyp kelgen belgiler (paısy, kirke, tý, jalaý, handar móri, kartagrafııa, hat-habar, t.b.), sondaı-aq qazaq jerinen tabylyp jatqan arheologııalyq atrefaktiler – osynyń bári geraldıkalyq mańyzǵa ıe zattyq hám beıneli dúnıeler.

Ulttyq geraldıkamyzdy ýaqyttyq hám kezeńdik bólikterge jiktep qarastyrýǵa bolady. Mysaly, saq-ǵun dáýiri, kók túrkiler kezeńi, aralyq memleketter: úısin, qarlyq, qańly, qypshaq, hazar, kımek, sarmat dáýiri. Osylardyń ulys basqarý tásili men jaýyngerlik sabaqtastyǵyn buzbaı kóshirgen Ulyq ulys (Joshy ulysy – Altyn Orda), bertindegi Qazaq handyǵy, Reseı patsha­lyǵynyń otarlaý kezeńi, keńestik bılik, táýelsiz Qazaqstan dep jikteýge bolady.

Odan keıin qazaq geraldıkasyn óner týyndysy retinde, onyń etnografııalyq mańyzyn, tarıhı qundylyǵyn, jasalý stılin, qoǵamdy tutastandyrýshy kúsh retindegi áskerı-jaýyngerlik qýatyn, qarapaıym turmystyq erekshelikterin jeke-jeke aıqyndap alǵan jón. Osy maqsatty iske asyrý úshin qazaq geraldıkasyn ulttyq tanym turǵysynan saraptaı alatyn mamandar qajet. Aıtalyq, ejelgi muralar (petroglıf, ıeroglıf, jartas jazýlary t.b.), qazaq folkloryndaǵy jaýyngerlik jyr-mátinder sııaqty derekterdi negizge ala otyryp, ǵylymı jańǵyrtpasyn jasaı alsaq, naǵyz ulttyq geraldıkanyń negizi qalanar edi.

– Maman retinde siz aıtqan pikirge tolyq kelisemiz. Kelesi suraq: ózińiz aıtqan­daı geraldıka ilimi ishinen kópte­gen taraýǵa bólinedi eken. Osy­lar­dy tápsirlep berseńiz.

 – Birinshi tańbadan bastaıyq. Joǵaryda atap ótken geraldıkalyq belgiler: rámiz emblema, onomastıka, geneologııa, nýmızmatıka, paleografııa, cfragıstıka- barlyǵy qazaqsha aıtqanda tańba. Tańba degenimiz – qandaı bir uǵymnyń, ıdeıanyń, maqsattyń, menshik ıesiniń, jaýyngerlik rýhtyń sharty belgisi. Mysaly, rámizdi alaıyq. Bul beıneli abstrakti, pálsapalyq túsinikke jaqyn astarly, dinı ámbebap estetıkalyq kategorııaǵa jaqyn nyshan. Al emblemaǵa toqtalsaq, kóp jaǵdaıda jaýyngerlik aıyrym belgilerine qatysy baryn ańǵaramyz. Mysaly, áskerı qurylymdar men kúshterdiń mamandyq aıyrmashylyǵyn bildiretin belgiler, sonymen qatar ártúrli oqý oryndary jáne jeke kásibı salanyń aıyrym tańbasyn da aıta alamyz. Geneologııa degenmiz – qazaqtyń áýlet shejiresi men muralyq sıpatqa ıe jádigerleri, al paleografııa – ejelgi ıeroglıfter nemese kóne jazý tańbalary. Nýmızmatıka dep qazaqsha aıtqanda, zattyq qundy dúnıeler – jamby, tıyn-teńgelerdi aıtamyz. Sfragıstıka degenimiz – kádimgi mór. Buǵan ejelgi bıleýshi handardyń mórin jatqyzýǵa bolady.

– Joǵaryda ózińiz atap ótken geral­dıkalyq ataýlardy qazirgi qoǵamdyq jaǵdaıymyzǵa baılanystyryp, onyń quqyqtyq sharttary men termındik mánin taldap, túsindirip berseńiz?

– О́te durys suraq. Sebebi elimiz táýelsizdik alǵan kúnnen beri geraldıkalyq belgilerdiń quqyqtyq shartyn júıeleı almaı otyrmyz. Sonymen qatar qazirgi tańda elimiz boıynsha qoldanyp júrgen tańbalardyń qaısysy emblema, qaısy rámiz nemese logotıp, ony aıyra almaısyz. Bul jerde aıtpasqa bolmaıtyn taǵy bir dúnıe – geraldıkalyq tańbalar memleket saıasatyna saı bolýy kerek. Tipti qazirgi keıbir qoldanysta júrgen geraldıkalyq tańbalarda reseılik otarlaýdyń nemese qazaq halqynyń dástúrli dúnıetanymyna saı kelmeıtin býdda, ıýdeı, hrıstıan dinderine tán rámizder, sonymen qatar eýrosentrıstik kózqarasty nasıhattaıtyn belgiler bary qynjyltady. О́z basym buny bilmestiktiń saldary dep oılaımyn. Sondyqtan otandyq geraldısterge aıtarym: geraldıkalyq tańbalar men ataýlarǵa abaı bolǵan jón.

Al ózińiz aıtyp otyrǵan geraldıkalyq tańbalarǵa ataý berý jaıyna kelsek, bul áli ǵylymı saraptan ótip, rettelmegen sharýa. Sondyqtan árkim ártúrli pikir aıtyp óz paıymyn tyqpalaýda. «Keńesip pishken ton kelte bolmas» degendeı, aqyldasyp otyryp sheshetin másele bul. Jan-jaqqa bura tartpaı, bul máseleni Mádenıet jáne sport mınıstrligi janynan qurylǵan Geraldıkalyq zertteýler ortalyǵynyń ǵylymı-saraptamalyq keńesinde talqylap ortaq sheshimge kelgen jón.

Ekinshiden, Memlekettik Tý men Eltańba – memlekettiń eń joǵarǵy rámizi. Saıası quqyqtyq mártebesi jaǵynan budan bıik eshqandaı tańba bolmaýǵa tıis. Odan keıin áskerı rásimdik (rámizder emes) belgiler. Buny «áskerı – jaýyngerlik aıyrym belgi» dep aıtqan durys sııaqty. Kelesi kezekte – oblys, aýdan, qala, t.b. ákimshilik birlikterdiń tańbasy. Bázbir belsendi azamattar buny «tóltańba» dep ataý jaıly pikir aıtyp júr. Bul pikir kókeıge qonymsyz. Mysaly, jeke tulǵanyń pasportyn «tólqujat» deımiz. Demek bul uǵym jeke tulǵaǵa tán sıpat. Al oblys, aýdan ol jeke tulǵalyq sıpattan bıik turatyn aýmaqtyq, ıaǵnı óńirlik ákimshilik birlik. Sondaqtan óz basym «О́ńir belgi», «О́ńir nyshan» ataýlarynyń birin qolaı kórip otyrmyn. Aldaǵy kúnderi bul máseleni termıntanýshy mamandardy qatystyra otyryp retke keltirgen jón.

Áńgimelesken

Beken QAIRATULY,

«Egemen Qazaqstan»