Tıtyqtatqan tuqym máselesi

El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ulyqtaý rásiminde aýyl­dy damytýdy kózdeıtin jańa Jar­lyqqa qol qoıǵanyn málim­dedi. Onda Úkimetke aýyldy damy­týdyń 5 jylǵa arnalǵan naq­ty josparyn ázirleýdi tapsyrdy. «Úkimet aýyldy damytýǵa arnalǵan barlyq jobany júıeli túrde rettep, jınaqtaýǵa tıis. Sodan keıin maqsatty túrde tıim­di jumys júrgizemiz», dedi Mem­leket basshysy. Bul – halyqtyń kókeıindegi másele. Qolǵa alynatyn jobanyń ishinde bári de qamtylady degen úmitimiz zor.

Jerdiń baılyǵyn tıimdi, órkenıetti jolmen paıdalaný mańyzdy. Nesin jasyraıyq, kezin­de elimizde aýyl sharýashy­lyǵy salasy jaqsy órkendedi. Jyl sa­ıyn mol ónim jınaǵan, tabysqa kenelgen keńsharlar boldy. Árıne, tapqan paıdasynan shyǵyny kóp, artta qalǵan keńsharlardyń da bolǵany ras. 1990 jyldary jappaı jekeshelendirý tusynda «О́nimdiligi joǵary keńsharlardy alyp qalaıyq» dep janashyrlyq bildirgen azamattar kóp boldy. Ol kezde jer telimderi jekege bó­linip berildi. Tehnıkalar ta­lan-tarajǵa túsip ketti. Onyń syr­­tynda qanshama bilikti maman­dar­dan aıyrylyp qaldyq. Eń ók­i­nish­tisi, bilikti agronomdar, mal dá­ri­gerleri kereksiz bolyp qal­dy. Halyq sonyń bárin bastan ótkerdi.

Aýyl sharýashylyǵyn órken­detý­di eń birinshi jerden bastaý kerek. Al jermen shuǵyldanatyn ma­man – agronom. Búginde «aýys­pa­ly egistik» degen tásil atymen joq, ol saqtalmaıdy. Qazir­gi adamdar ondaı túsinikti umy­ta bastaǵan. Máselen, bir jer­ge maqtany ondaǵan jyl boıy ege beredi. Jerdi tozdyryp jiberdi. Topyraqqa damyl be­rip, qorektendirý kerek qoı. Jer­ge dándi ekpeı turyp, onyń topy­ra­ǵyn jan-jaqty zerttep al­ǵan durys. Buryn kartogram­ma jasa­latyn edi. Bul rette, zert­teý ıns­tıtýttarynyń jumys­tary jańa sıpat alýy tıis. О́ıt­keni topyraqtyń qunaryn anyq­taýǵa jibergen synama da to­lyq­qandy zerttelmeı jatady. Ins­tı­týttardyń osyǵan jetkilikti túrde mán bermeı otyrǵany qynjyltady. Aıtalyq, kelesi jyly ol alqapqa qandaı ónim egýge bolatynyn bıyl anyqtap qoıýy­myz qajet. Topyraq qura­mynda azottyń, fosfordyń qura­my qansha? Kalıı bar ma? Tuzy qansha paıyz? Mundaı zertteýdi eshkim jasap jatqan joq. Durys ónim alamyz desek, jumysty áýeli kartogramma jasaýdan bas­taý kerek. Máselen, ol jerde azot kóp bolsa, sharýa qojalyǵy ony bilmeı, taǵy da azot berse, ósimdikti óltiredi. Múmkin kalııi jetpeıtin shyǵar?

Buryn tuqym ósiretin ekpeler men tájirıbe sharýashylyǵy boldy. Al keńsharda tuqym ósirýshi agronom mamany jumys istedi. Ol tek qana tuqym sharýashylyǵymen aınalysty. Bir-eki gektar jerge arpa, kúrish, bıdaıdyń tuqymyn egedi. Odan suryptalyp alynǵan tuqymdy keńsharǵa beredi. Biz kezinde kúrish egýmen aınalystyq. Ol kezde tuqymnyń sertıfıkaty bolmasa, alqapqa egýge tyıym salynatyn-dy. «QazAgroekspert» kompanııasynyń ókili bolyp istedim. Sonda 350-den astam zert­teý jumysyn júrgizdim. Onyń ishinde kúrish te, maqta da, ar­pa-bıdaı da, jońyshqa da bar. Dı­qan­shylardan surasam, arpanyń qandaı túrin egip jatqanyn bilmeıdi. «Qandaı suryp, munyń sertıfıkaty bar ma? Qaıdan aldyńyz?» desem, «Ony qaıdan bilemiz? Satyp aldyq qoı. Men tuqymyn pálensheden aldym» deıdi. Bul nege alyp keledi? Bir­neshe jyldan keıin jer múldem ja­ramsyz ne ýly bolyp qalýy yqtımal. Keńes ókimeti kezinde bir alqapqa jońyshqa egip, jerdiń bárin shońaına basyp ketken. Ony mal jemeıdi. Jese, qyrylady. Sodan qutyla almaı qalǵan. Ol jerdi birneshe qaıtara jyrtyp, úlken kúshpen tazartylǵan. Sondaı apatqa alyp kelýi múmkin. Qazir sharýadan «Qansha ónim alasyń?» dep eshkim suramaıdy, ta­lap etpeıdi. Ekkenin jınap alsa, sol da qýanysh. О́lsheýsiz ketip jatqan shyǵynyn eshkim eseptemeıdi.

Sharýalar ne egerin bilmeıdi. Jeri bar. Áıteýir ónim alyp, salyǵy men túrli qaryzdaryn óteýdi oılaıdy. Maqta egedi, erteńine sharýa qaryzǵa batady. Maqta egý úshin barlyq qujat­taryń­dy zaýytqa tapsy­rýyń kerek. Sóıtip, tuqymdy da, tyńaıt­­qyshtardy da qymbatqa satyp alady. Sodan kelip ekken ónimin ala almaıdy da, zaýytqa qaryz bolady, aqyrynda jerinen aıy­rylady. Sharýalar osyndaı jaǵdaıǵa dýshar bolyp otyr. Sharýa qojalyqtaryna baryp, semınarlar ótkizgen abzal bolar edi. Dıqanǵa «Siz myna tuqymdy ekseńiz, osyndaı kólemde ónim ala­syz» dep durys baǵyt beretin ǵy­lymı-zertteý ınstıtýttary joq bolyp tur. Mal jáne egin, kók­ónis ósirýshiler úshin tuqym sharýa­shylyǵyn ǵylymı turǵyda qol­ǵa alatyn jáne ǵalymdar tike­leı aınalysatyn ortalyqtar kerek.

Topyraqtyń qunarlyǵyn anyqtaýǵa baılanysty bir mysal. Bir jyly zertteý ınstıtýtynyń ókilderi kelip, kúrish ósip turǵan jerden jáne kezinde topyraǵy sortań bolǵasyn eshteńe ekpeı tas­tap ketken jerden synama aldy. Topyraq quramyn zertteı kelip, kelesi jyly sortań jerge kúrish egip edi, jylda kúrishten ónim alyp júrgen alqapqa qara­ǵan­da 5 sentner joǵary ónim al­dy. Bul – ǵylymı zertteýdiń nátı­jesi. Sondyqtan qandaı ónim alý úshin de ǵylymnyń paıdasy mol.

Jerdi tozdyrmaýdyń neshe­túrli tásili bar. Sol kezde aıtyldy, biraq jalǵasy bolmaı qaldy. Jerdi tozdyrmaý úshin aýyspaly egistikti saqtaý kerek. Egiletin ónimniń túrlerin ǵy­lymı túrde aýystyryp turý qa­jet. Bizde bir jerge jyl sa­ıyn maqta ege beredi. Ol jer 10-15 jyl­da tozyp ketedi. Qazan aıyna deıin alqapta maqta jatady, ony jınap bolǵansha qarasha keledi. Bul kezde jer qatyp ketedi. Naýryzda jer jyrtyp, sáýir aıynda tuqym egedi. Bul durys emes, tehnologııaǵa qarsy. Negizi topyraq qatyp ketpeýi úshin jerdi jyrtýdyń neshetúrli joldary bar. Jerdi tyńaıtý maqsatynda alqapty qazan aıynda jyrtý kerek. Sonda topyraq sýǵa bógip jatady. Zııankester qyrylyp qalady. Ári kúzde jyrtylǵan jerge tuqym sebilse, ol eki-úsh ese ónim beredi.

Tuqym sharýashylyǵyna túbegeıli jańa kózqaras kerek. О́ıtkeni ár óńirde topyraq quramy ár túrli. Mysaly, shetelden ákelgen júgeri tuqymyn ósirip jatyr. Ol Jetisý óńirinde jaqsy ónim beredi, al sortań topyraǵy bar aımaqtarda shyqpaıdy. Tuqym sharýashylyǵymen aınalysyp jatqan eshkim joq. «Bul sala qalaı bolyp jatyr?» dep bir adam ynta bildirmeıdi. El boıynsha tuqym sharýashylyǵymen aınalysatyn 6-7 zertteý ınstıtýty bar. Bul uıymdarǵa jańasha talap qoıylýy kerek. Olar ár óńirdiń tabıǵatyna qaraı ósetin ónimderdi anyqtap, usynýy qajet. Bizge soltústikte jaqsy ónim alynatyn tuqym jara­maıdy. Ońtústiktiń óz jerinde ósirilgen tuqym kerek. Mysaly, qazir jońyshqanyń Túrkııada shyq­qan ónimin ákelip egýde. Ol bizdiń tabıǵatqa kele me, kelmeı me? Anyq­taǵan adam joq.

Bul rette, birneshe usynysym bar. Tuqym sharýashylyǵyna Úkimettiń bóletin jeńildetilgen nesıesi bar. On jyl kólemine tehnıka, tuqym jáne tyńaıtqyshtar alýǵa qarjy qarastyrylǵan. Bul jumysty júıeli júrgizip, sharýalarǵa qoljetimdi etý qajet. О́ıtkeni árkim óz kúshimen aýqym­dy is tyndyra almaıdy. Aryq, atyzdar da tozǵan, sý durys júrmeıdi. Bir jerge turyp qalǵan sý buzy­lyp, atalǵan jerge neshetúr­li jándikter, qurttar paıda bolyp, keıin ol egis alqabyna taralady. Shyqqan ónimdi jep qoıady. Zııan­kester sodan paıda bolady. Tuqym sharýashylyǵyna erekshe kóńil bólinýi qajet. Tuqym jaqsar­maı, sapaly ónim alynbaıdy.

Tuqym sharýashylyǵymen aınalysatyndarǵa sýbsıdııa bólinýi kerek. Sharýalar eki-úsh gektardan jer alady. Alaıda bireýinde de zamanaýı tehnıka joq. Burynǵy tehnıkalary múldem eskirdi. Lızıng bo­ıynsha alýdyń jańa tásilderin qarastyrǵan jón. Eń qıyny, lızıngke alý úshin sharýanyń kepildikke qoıatyn jyljymaıtyn múlki bolýy tıis. Kóp jaǵdaıda kepildikke qoıatyn múlki bolmaıdy. Aýyldaǵy úıiniń quny túkke de jetpeıdi. Jańa tehnıka on jyldaı jaqsy jumys istese, sharýa qaryzynan tolyq qutylady. Sonda ǵana sapaly ónim alýǵa bolady. Aıtalyq, qazir qant qymbattap ketti. Onyń tapshylyǵyn bolǵyzbaı, bul máseleni sheshýdiń joly – qant qyzylshasyn ósirýdi durys jolǵa qoıý. Al ony ósirý ońaı emes. Soǵan qajetti barlyq teh­nı­­kalardy alyp, zaýyttardy iske qosý kerek. Qandaı ónimdi de ózi­miz de ósirip, halyq sura­ny­syn qamtamasyz etkenge esh­teńe jet­peıdi. Sondaı-aq maı óndi­retin dándi-daqyldardy da kóp­tep ósirý qajet. Munyń bárin memle­kettik deńgeıde qarastyrý qajet.

Qýatbek AIMEN,

agronom, eńbek ardageri

Túrkistan oblysy,

Shardara aýdany