Túsimniń kózi – týrıstik jarna

Sýretti túsirgen Erlan OMAR, «EQ»

Týrıster teris aınala qoımas

Qalaı desek te, norma kúshine endi. Má­denıet jáne sport vıse-mınıstri Er­jan Erkinbaevtyń pikirinshe, túsimniń jańa túri ishki týrızmniń boıyna qan júgirtpek.

– Týrıstik jarna halyqaralyq tá­jirıbede bar dúnıe. Aspannan alyp otyrǵan joqpyz. Aldyn ala júrgizilgen esepteýlerge júginsek, atalǵan jarna arqyly memlekettik qazynaǵa jyl saıy­n 2,5 mlrd teńge kóleminde túsim túsedi. Munyń bári ishki týrızmdi damytýǵa jum­salady. Jarna jergilikti bıýdjetterge túsedi. Sondyqtan ákimdikter bul qarjyǵa týrızm salasyndaǵy túr­li jobany júzege asyra alady. Aı­talyq, ınfraqurylymdy damytýǵa jum­­saýyna bolady. Mysaly, jol boıy­na jyly dárethanalar salyp, qo­qys jınaqtalatyn oryndardy jabdyq­taýyna múmkindik bar. Sol sekildi óńirdiń ishki jáne halyqaralyq naryqtaǵy marketıngine jumsasa da bolady. 5 paıy­z degenimiz sheteldikter úshin 3-4 dollar ǵana. Osyǵan bola týrısterdiń bizdiń elden teris aınalyp kete qoımasy anyq, – deıdi Erjan Erkinbaev.

Ereje boıynsha sheteldik týrıster tóleıtin jarna jatyn oryn aqysynyń 5 paıyzynan aspaýy kerek. Al onyń naqty qansha paıyz bolatynyn jergilikti ákimdikter bekitedi. Jarna ótken jyl­dyń statıstıkalyq derekteriniń negi­zinde esepteledi. Máselen, Almaty qala­sy bıyl týrıstik jarnanyń kólemin 5 paıyz dep bekitti. Astana ákimdigi de dál osyndaı sheshim qabyldady.

– Almaty qalasy 2021 jyldyń alty aıynda 54 myńnan astam sheteldik týrıst­­ke qyzmet kórsetti. Al ótken jyl­dyń alty aıynda qalaǵa kelgen shetel­dikterdiń sany 151 myńnan asty. Tý­rıster sanynyń eki ese óskenin kó­rip otyrmyz. Bıyl Almatyǵa 400 myń sheteldik týrıst keledi degen bol­jam bar. Eger sheteldik týrıs­ter sany ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salys­tyr­ǵanda 20 nemese odan da joǵary pa­ıyzǵa ósse, jarna mólsherlemesi jatyn oryn aqysynyń 5 paıyzyn quraıdy. Al kerisinshe, týrıster sany tómendegen jaǵ­daıda jarna mólsherlemesi birtindep kemı beredi. Aıtalyq, syrttan kelýshiler sany 5-10 paıyzǵa azaısa, jarna kólemi 4 paıyzǵa túsedi. Sol sekildi birden 20 paıyzǵa tómendep ketse, jarna 1 pa­ıyz­ǵa teń bolmaq. Týrıstik jarna qona­qúıde bolǵan árbir táýlik úshin alynady. Tek, bul normanyń hostelderge, qonaq qa­byldaıtyn úılerge, aýdandar men qalalarda jalǵa beriletin turǵyn úı­lerge qatysy joq. Qonaqúı sheteldik tý­rıst­­ke jarna tólenetinin aldyn ala ha­bar­laýy kerek, – deıdi Almaty qala­sy áki­miniń orynbasary Álisher Ábdi­qadyrov.

Bıznes buǵan daıyn ba?

Jýyrda týrızm salasyndaǵy kásip­kerler men «Atameken» ulttyq kásip­kerler palatasy mamandarynyń týrıstik jarnaǵa teris qorytyndy bergenin jazǵan edik. Olar jarna salaǵa teris áser beredi dep qaýiptenip otyr. Sondyqtan bıznes ókilderi týrıstik jarnany 2024 jylǵa deıin keıinge qaldyrýdy suraǵan edi jáne keler jylǵa deıin jarnany tóleý tetigin birlesip pysyqtaýdy usynǵan bolatyn.

– Kásipkerler bul praktıkaǵa qarsy emes, biraq jarnany tóleýdiń naqty tetigi bolýy kerek. Bıznes ókilderi bir­neshe ret usynysyn aıtty, eskertý jasady. О́kinishke qaraı, olar eskerilmedi. Ákim­shilendirý boıynsha qoldanystaǵy júkteme tolyǵymen qonaqúılerge tú­sedi. Sondyqtan qaǵıdalardy qaıta qarap, naryqtyń eskertýlerin nazarǵa alý kerek. Jarna kásipkerlerdiń júk­temesin arttyrady. Qazirdiń ózinde «býh­galterlik jáne salyqtyq esepte jarnany qalaı durys kórsetý kerek» degen suraqtar týyndap otyr. Qaǵıdalardyń qazirgi nusqasynda týrıstik jarnany paıdalanýdyń naqty belgilengen maq­saty men mindeti joq ekenine nazar aýdarǵan jón. Bul qarajat qaıda jáne qalaı jumsalady jáne qandaı organ ony baqylaıdy? Balalar men zeınetkerlerge nemese qonaqúıge týrıstik maqsatta emes, jumys úshin kelgen sheteldikterge qalaı salyq salynady? Osyndaı suraqtarǵa naqty jaýap alǵymyz keledi, – deıdi «Qalalyq týrızmdi damytý ortalyǵy» qaýym­dastyǵynyń atqarýshy dırektory Tatıana Vernıskaıa.

Sonymen qatar bıznes ókilderi ha­lyqaralyq tájirıbeni zerdeleýdi surap otyr. Álemdik tájirıbe kórset­kendeı, jarna mólsherlemesi naqty bekitiledi. Mólsherleme qonaqúı tarı­fine, maýsymǵa baılanysty bolmaıdy. Týrıst qansha tóleý keregin naqty bilip otyrady. Mysaly, О́zbekstanda jar­na mólsherlemesi 2 dollar mólsherinde, Reseıdiń úsh aımaǵynda 0-den 100 rýblge deıin, al Italııa aı­maqtarynda 5 eýro mólsherinde bel­gilengen. «Úki­mett­iń qaýlysy naryq ókilderiniń talqy­laýynsyz qabyldandy. Saldarynan statıstıka men jatyn oryn quny arqyly esepteletin kúrdeli nusqa paıda boldy. Álemdik tájirıbede týrıstke túsinikti turaqty soma tájirıbesi qoldanylady. Al qazirgi qaǵıdalar týrıs­terdi shatastyryp, salaǵa keri áser etýi múmkin», deıdi Qazaqstan qonaqúıler men meıramhanalar qaýymdastyǵynyń pre­zıdenti Rashıda Shaıkenova.

Álbette, Úkimet bıznestiń bul usy­nysyn qabyldaı qoıýy ekitalaı. О́ıtkeni norma bekitildi, qoldanysqa engizildi. Birtindep jumys istep jatyr. Mádenıet jáne sport mınıstrligi Týrızm ındýs­trııasy komıtetiniń tóraǵasy Dastan Ryspekov bul jaıynda bylaı deıdi: «Somasy bekitilgen mólsherlemeni engizý máselesi talqylanbaıdy, óıtkeni bul – qoldanystaǵy qaǵıdalar. Salyq júıesi boıynsha bárimiz eńbekaqymyzǵa baılanysty salyq tóleımiz. Eger biz somasy bekitilgen tarıfterdi engizsek, suraqtar týyndaıdy. О́ıtkeni qonaqúılerde baǵa saıasaty ártúrli».

Dese de, «Atameken» ulttyq kásip­ker­ler palatasy naryqtyń pikirin eskere otyryp, 2023 jylǵa arnalǵan nól­dik mólsherlemeni qoldaný, jarnany iske asyrý tetigin pysyqtaý, pa­ıyz­­dyq mólsherlemeni belgilengen mól­sher­lemege aýystyrý jáne engizil­gen qaǵıdalardy 2024 jyldan bastap As­­tana, Almaty qalalarynda qanat­qaq­ty rejimde synaqtan ótkizýdi qaıta usyn­dy.

Ibis Novotel qonaqúıiniń basshysy Arsenıı Tagaevtyń pikirinshe, jarna týrısterdiń aǵynyna keri áser etpeýge tıis. Eń bastysy, aqy jınaý júıesi naqty ári ashyq bolsa bolǵany.

– Bastama túsinikti ári qısyndy. Týrısterden jınalǵan qarjy týrızm salasyna, eldiń damýyna jumsalady. Bul – álemdik tájirıbe. Kóptegen el týrızm salasyna dál osy júıe arqyly qoldaý kórsetip otyr. Sondyqtan mundaı bas­tamany qoldaımyz. Eń bastysy, jarnany jınaý júıesi naqty ári ashyq bolsa eken. Jarna sheteldik týrısterdiń qaltasyna salmaq sala qoımas. О́ıtkeni qazaqstandyqtar da shetelge demalýǵa barǵanda dál osyndaı jarnany tóleıdi. Buǵan bola renish bildirgen jandy kór­medik. Sol sebepti jańa norma týrıs­terdiń aǵynyna keri áser ete qoı­mas degen oıdamyn, – deıdi Arsenıı Tagaev.

Jarnaǵa laıyq jaǵdaı jasa

Bul máselege kelgende ekonomısterdiń de pikiri qaq jarylyp tur. Kóbi qoldap otyr. Keıbiri mundaı týrıstik jarna masyldyq sıpatqa ıe deıdi.

– Bizdiń elde týrızm áli damyǵan joq. Bılik jınaqtalatyn jarnanyń esebinen aldaǵy bolashaqta servısti jaq­sartýǵa ýáde berip otyr. Iаǵnı shet­eldikterden joq servıs úshin aqsha al­maqshy. Mundaı tásilmen salanyń boıyna qan júgirte almaımyz. Eń aldymen qarapaıym degen dúnıelerdi jasap alaıyq. Mysaly, demalýǵa qajetti qarapaıym ınfraqurylymdy retteıik. Sodan keıin ǵana demalýshylardan qo­symsha aqy talap eteıik. Qazirgi jaǵ­daıda týrısterdi elge shaqyryp, sol úshin qarjy alsaq ta jetkilikti emes pe?! Jarnany jaıly jaǵdaı jasaǵan kezde jınaı jatarmyz. Árige barmaı-aq, jol boıyndaǵy jyly dárethanalardy alaıyq. Solardyń birazy jabyq turady nemese únemi jóndeý júrip jatady. Bizdiń týrızmge degen kózqarasymyzdy osydan-aq ańǵarýǵa bolady, – deıdi ekonomıst Arman Beısembaev.

AQSh-tyń U.S. News & World Report L.P. dep atalatyn jýrnaly týrızmge qolaıly elderdiń reıtıngin túzgen eken. Basylymnyń baǵalaýynsha, Qazaqstan reıtıngke engen 85 eldiń ishinde 84-shi bolyp tur. Bizden keıingi oryn Iranǵa buıyrypty. Irgeles jatqan О́zbekstan, Reseı, Ýkraına, Ázerbaıjan, Belarýs elderi Qazaqstannan ilgeri ornalasqan. Tipti qara qurlyqtaǵy Zambııa, Lıvan, Mıanma sekildi elder de aldymyzdy orap ketipti. Sheteldikter bizdiń eldegi tý­rıstik salanyń jaǵdaıyn dál osylaı baǵalap jatqanda jahan jurtynan jappaı aqsha jınaǵanymyz qanshalyqty du­rys? Bul da oılanarlyq másele se­kildi.

Energyprom.kz zertteýine súıensek, 2022 jyldyń qańtar-qyrkúıeginde elimizge 3,4 mln sheteldik týrıst kelgen. Kór­setkish 2021 jyldyń sáıkes kezeńi­men salystyrǵanda 3,6 ese joǵary. Biraq sarapshylar týrısterdiń kóptep kelýin týrızm salasynyń jaqsarýymen baılanystyrmaıdy. Sebebi buǵan basqa faktorlar áser etken. Birinshiden, koronavırýs pandemııasyna baılanysty qalyptasqan jaǵdaı jaqsardy ári shekteýler alynyp tastaldy. Ekinshiden, soǵysqa jumyldyrý saldarynan elge Reseıden kóp adam keldi. Áıtpese, Qazaq­standa ishki týrızmnen góri syrtqy týrızm jaqsy damyǵan. Muny derekter de rastap otyr. Máselen, 2022 jyldyń to­ǵyz aıynda 5,6 mln otandasymyz shet­elge shyǵyp demalǵan. Kórsetkish 2021 jyldyń sáıkes kezeńimen salys­tyr­ǵanda 2,2 ese joǵary. Demek jyl ótken saıyn shetelde demalýǵa nıetti otan­das­tary­myzdyń úlesi kóbeıip keledi degen sóz.

Álbette, qansha adam bolsa, sonsha pikir bar. Sondyqtan máselege keshendi turǵydan kelmese bolmas. Derekterge súıensek, Qazaqstanǵa kelgen sheteldik týrıstiń ortasha shyǵyny 100-200 dollardy quraıdy. О́tken jyldyń qańtar-qyrkúıek aralyǵynda elimizge 3,4 mln sheteldik týrıst kelgen eken. Osy sıfr­larǵa qarasaq, 5 paıyzdyq jarna qar­jylyq turǵydan ájeptáýir tabys ákelýi múmkin. Munyń bárin ýaqyt kórsetedi, árıne. Eń bastysy, túsken qarjy ashyq ári maqsatty jumsalsa bolǵany.