Alash at tarıhy

Úlken bóligin qazaq dalasy alyp jat­qan Eýrazııa keńistigi – jer kindigi. Bul – erte zamannan kele jatqan kózqaras. Ony ǵylym da rastaıdy. Brıtandyq H.Dj.Mak­kın­derdiń eýrazııalyq «Hart­lend» týraly tujyrymy sonyń kórinisi. A.Toınbı kóshpeliler dalanyń sura­pyl tabıǵatyn ıgerip, ony baǵyndyrýy erlik bolǵanyn aıta kelip, eń sońynda ózderiniń sol tabıǵattyń táýeldi qulyna aınalǵanyn jazady. Aýyr bolsa da bul shyndyq.

Degenmen tarıhı úderis onymen aıaq­talmaq emes. Dalanyń surapyl, qubyl­maly tabıǵatyn ıgerý kóshpeli malshylardy ǵylym men mádenıeti ósken órkenıetke táýeldi etkeni ras. Biraq ol ómirdiń ótkeli joq tyǵyryǵy da emes-tin. О́z ómirin ishinen túsinip oǵan jańa múmkindik izdegen dalanyń uly perzentteri atakásipten jerý emes, ony jańa suranysqa beıimdeý jolyn usyn­dy. Qazaq dalasy jer kindigi, onda qan­daı halyq ómir súrsin ol áýelde mal shar­ýasymen aınalyspaq (Á.Bókeıhan). Bul aqıqat, Allaǵa shúkir qazaq dalasy aman-esen turǵanda óz kúshin joımaq emes. Olaı bolsa búgin biz mal sharýashylyǵyn za­man suranysyna beıimdeýdiń qarsańynda turmyz. Halqymyzdyń taǵdyryna tike­leı qatysy bar bul isti atakásibine jańa kózqaras, ustanym jáne sońǵy ǵylym jetis­tiginen qarýlanǵan jas jańa býyn ǵana iske asyra alady.

Qazaq dalasynda túpnusqa máde­nıettiń tamyr jaıyp, onyń ózin kór­shi­lerine, tipten álemge tanytý isinde jyl­qy janýardyń bitim-bolmysy men qara kúshiniń tókken teriniń orny erekshe. Álekeń, Álıhan Nurmuhamed­uly, osy aqıqatqa meńzep «qazaq jylqy­ny, Qurandy birdeı ustap júr; Quran «munyń qalaı» demeıdi, mollasy jurt rási­mine qarsy turyp aıtpaıdy. Jurt rásiminiń kúshi osy», dep jazdy.

Ahmet Toqtabaı qalamynan týǵan «Qazaq jylqysynyń tarıhy» («Almaty­kitap» baspasy, 2010). Osy baspadan shyq­qan orys tilindegi nusqasy «Konnyı mır kazahov» atalatyn 80,6 baspa tabaq kitap­tyń ómirge kelýi avtordyń bul taqy­rypty búgingi ózgeris arnasynda ózek­tiligin týra túsinip, ony tereń ıger­gendiginiń kórinisi.

Halqymyzdyń ómirindegi jylqynyń orny týraly az aıtylmaǵan. Olardyń basym bóligi, árıne, kórkem týyndylarda, halyq eposynda, úzdik shyǵarmalar Kúltegin jazýynda, Muhammed Haıdar­dyń «Tarıhı Rashıdıinde», Ilııas Jan­súgirovtyń «Qulagerinde», Shyńǵys Aıt­matovtyń «Qosh, Gúlsarysynda!» Bul jaýharlardy oqı otyryp halqymyz­dyń dúnıetanymyn, adamgershilik qasıe­tin qalyptastyrý isinde kıeli jylqy malynyń zor yqpalyn baıqaýǵa bolady, jylqynyń er-azamatqa syn sátte senimdi serik bolǵanyna kóz jetkizemiz, rızashylyq sezimge bólenemiz.

A.Toqtabaıdyń ǵylymı eńbegi osy atalǵan shyǵarmalardyń tarıhı-etno­grafııalyq turǵydan tabıǵı, logıkalyq jalǵasy retinde oqylady. Ǵylymda ar­naıy zertteýge laıyq taqyryptyń soń­­ǵy ýaqytqa deıin qolǵa alynbaı, es­kerýsiz qalyp kelgendigin eske salyp, en­di mine bul taqyrypqa qalam tartýǵa úl­ken yqy­laspen kelgen ǵalymnyń sátti she­shimin tapqan eńbek usynyp otyr­ǵandyǵy tarıhı aqıqatqa degen qurmettiń kórinisi.

Avtor eńbeginde jylqynyń erte zamandardan búgingi ýaqytqa deıin ha­lyq ómirinde alatyn ornyna, atqarǵan qyz­metine toqtalady, tarıhı faktilerge súıenip qazaq jeri men eli – jylqy janýarynyń ilgeri zamannan bergi Otany degen tujyrymyn jan-jaqty negizdeıdi. Esimde, ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldary bolsa kerek, «Kýrer IýNESKO» jýrnaly bir sanynda jylqy malynyń er-turmany jáne basqa ábzelderi týraly biraz qundy materıal berip, olardy qytaı órkenıetiniń álemdik mádenıetke qosqan úlesi retinde atady. Bul, árıne, tarıhı shyndyqqa jasalǵan qııanat edi. Materıaldy daıarlaǵan avtor kezin­de Aleksandr Makedonskııdiń (b.e.d. 356-323 jj.) áskeri Turanǵa jetkende jaýyngerleri úzeńgini bilmegenin, ıaǵnı paıdalanbaǵanyn, mundaı jańalyqty osy óńirdiń turǵyndary túrikterden alǵanyn eskermeıdi.

Arheolog ǵalymdar ashqan Botaı mádenıeti (b.z.d. IV myńjyldyqtyń sońy III myńjyldyqtyń basy) jylqynyń eń kóne zamandardan beri halqymyzdyń materıaldyq jáne rýhanı ómirimen bite-qaınasyp, onyń quramdy bóligine aınalyp ketkendiginiń dáleli boldy.

Jylqy taqyrybyna jazylǵan eńbek­ter, zertteýler az emes. A.Toqtabaı zert­teýiniń ereksheligi nede? Avtor bul taqy­rypqa etnograf-ǵalymnyń ustanymy turǵysynan keledi. Iаǵnı máseleniń tarıhyn, qoǵam ómirindegi ornyn, ulttyń kúndelikti tirshiligi men salt-dástúrine qatysty qyrlaryn, estetıkalyq sán-saltanatyn kánigi zertteýshi bıiginen qa­ras­tyryp, baısaldy baıandaıdy.

Máselen, A.Toqtabaı taqyryptyń tarıhyna baryp kúntýlardyń (ǵun­dar ózderin kúnnen týǵanbyz degen) bek­zattylyq pen kúshti qundylyq re­tin­de joǵary baǵalap, at jolynda tań­­dy qarsy alyp júrip memleket qur­ǵan­yn, sol qasıetterimen kór­shileri ara­synda bedeldi bolyp, dań­qy álemge ja­ıyl­ǵanyn jazady. Atıl­la men Shyń­ǵys han qol­darynyń son­sha­lyq keń ke­ńis­tikke sha­býyldar jasaýy, árı­ne, er­jú­rek ja­ýyngerleri men bol­dyrý­dy bil­meıtin tulparlarynyń arqa­sy edi. Olar­dyń bul qasıetteriniń ke­ıin­gi urpaq­­ta­rynyń minezinde álsi­rep ket­keni­ne ókinish bildiredi. «Qa­zaq ult­shy­ly» atanǵan Tımofeı Sedel­nıkov (A.Baı­tursynulynyń dosy) V.Lenın­ge jazǵan hatynda «orys ımperııasy qazaq­tardyń astyndaǵy aty men qolyn­daǵy qarýyn tartyp alyp, batyr da seri halyqty qor­qaq jáne jaltaq halyqqa aınaldyrdy» dep jazdy. Kelispeýge sharań joq!

Jylqy maly kóshpeliler úshin sulý­lyqtyń sımvoly. Qasym han jylqy janýary kósh­peliler úshin kólik maly, molshylyq pen berekeli ómir kórinisi ǵana emes, sonymen birge ol saltanatty turmystyń, sulýlyqtyń sımvoly, kisige kórsetilgen qurmettiń belgisi. Qazaq dúnıetanymyn­da aqyldy da súıkimdi jylqy erekshe oryn alady, kıeli sanalady. Qazaq eń qurmetti qonaǵyna degen qatynasyn jyl­qy malyn syılaý arqyly bildirgen. Joshy han ákesi Shyńǵys hanǵa týǵan kúnine oraı syılyqqa Jetisýdyń asyl tuqymdy arǵymaqtarynan úıir-úıir jylqy jiberedi. Qasym han kórshi Mo­ǵolstan hany Saıd hanǵa Oǵlan Turyq ata­latyn arǵymaqty syıǵa tartyp turyp dala halqy úshin eń basty baılyq jylqy maly ekenin, sonyń kúshine súıenip halyq ómir súretinin jetkizedi. Ahmet Toqtabaıdyń eńbeginen osyny rastaıtyn faktilerdi molynan kezdestiremiz.

Kitapty bezendirý ádisi retinde arǵy­maq mingen qazaq qyzdarynyń sýreti alynǵan. Bul óte oryndy ári utymdy sheshim bolǵan.

Sóz retine qaraı eńbektegi bir jaǵ­daıǵa toqtala keteıik. Máselen, ǵundardy «basqynshy» bolǵan edi dep aıyptap sóıleý búgin sonshalyqty mańyzdy emes. Bul eýropalyq tarıhnamadan juq­qan kózqaras dese de bolady. Bul uly kóshtiń túp-tamyrynda ǵundarǵa baılanysty jasalǵan teperish te joq emes. Taqyrypty qazbalamaı-aq qoıaıyq. Ǵun jáne onyń emeýrinin qaıtalaǵan Shyńǵys hannyń zamandarynda, odan keıingi kezeńderde de bul tabys kózin, keń óris anyqtaý áreketin kim jasady? Ondaı áreket Shyǵystan, Batystan da kórinis tapty emes pe?

Biz buryn jylqyny synshylarymyz synyn kórsetip, aqyndarymyz óleń-jyrlaryna qossa, ánshilerimiz ánge, kúı­shilerimiz sazǵa arqaý etse, jazýshyla­rymyz sulý sáıgúlikterdi sýrettese, tipti kópshiligimiz jylqyny kórmeı, minbeı-aq ýtopııalyq túrde súısek, Ahmet osy­lardyń bárine «nege» degen suraq qoıady, soǵan ózi jaýap beredi.

Attyń 96 múshesiniń, júrisiniń 23 túrin, synynyń 170 túrin, 380-deı túr-túsin, er-turman jabdyqtarynyń 90-daı ataýlaryn, kúndelikti ózimiz jep júr­gen qazynyń 30-daı ataýyn kel­ti­redi. Oǵan qosa jylqyǵa arnalǵan 49 án­niń, 4 bıdiń, 116 kúıdiń atyn ataı­­dy. Jylqynyń túsi men reńderin búge-shige­sine deıin zerttegeni sonsha, je­ke ǵylymǵa aınaldyrǵan. HIH ǵ. 60-jyl­­dary bir ıspan, bir fransýz jazý­­shysy roman-german tilderindegi jyl­qy tús­terin jınap 60 sózge jetkizse, túrki halyq­taryn­daǵy sózder qoryn tekserip, qazaq­tyń túske baılanysty til baıly­ǵy­nyń álemde teńdesi joq ekenin dáleldeıdi.

Qazaq dástúrinde jaıaý batyr joq, er jigit ózine laıyqty sáıgúlik tapqanda ǵana tórt aıaǵy teń bolady. Er Edige, Qasym han, Esim han, Jalańtós, Aıteke, Tóle, Qazybek, Kenesarylardan bastap B.Momyshulyna deıin myńdaǵan jyldy qamtyǵan 80-deı batyr men tarıhı qaıratkerdiń sáıgúlikteriniń esimderin keste túrinde jasaǵan. Zertteýdiń bir taraýynan bir taraýy qyzyq.

«Alash pen at egiz» degendeı bul kitap taza jylqy tarıhy emes, Alashty 6 myń jyl boıy arqasyna mingizip alyp talaı tar jol, taıǵaq keshýden aman-esen alyp kelgen «qazaq pen jylqy bir bútinniń ajyratylmaıtyn eki bólshegi», «Kóne qazaqtar» – qazaq jylqysynsyz jer betinde eshqashan ómir súre almas edi», dep qorytyndy jasaıdy. Kitaptyń ón boıynda qazaqtyń ata-babalarynyń tuńǵysh ret jylqyny qolǵa úıretip álem­ge jylqy mádenıetin tartý etkeni kórinis berip otyrady.

Jylqynyń soǵystaǵy rólin kórsete kelip, ejelgi grekterde tym bolmaǵanda bir at bolsa, Marafon shaıqasyndaǵy jeńisti habarlaý úshin salt atty jaýyn­gerdi jiberer edi, eń bastysy adam balasyn jantúrshigerlik alysqa júgirtetin (42 km) jarys bolmas edi dep tujyrym jasaıdy.

HHI ǵasyr – qazirgi zaman mádenıet­terdiń óner, bilim jarysy, ár halyq óziniń álemdik órkenıetke qandaı úles qosqanyn áteshshe shaqyryp nasıhattaý­da. Osy turǵydan alǵanda «Almaty­kitap» baspasy kitapty orys tiline aýda­ryp qana qoımaı, kez kelgen deńgeıde, qandaı tulǵaǵa bolsa da syılaıtyndaı etip, polıgrafııanyń zamanaýı jetis­tikterimen ásemdep, bezendirip shyǵa­rypty. Orys tilindegi nusqasy anaǵurlym mazmundy shyqqan deýge bolady, avtor jańa taraýlar, bólimder qosqan, fotolar men qylqalam sheberleriniń ulttyq sıpattaǵy týyndylarymen naqyshtalǵan, eń bastysy mátinderdiń aýdarma deńgeıi joǵary. Aýdarmany orys tilimen ǵana shektemeýimiz kerek, orys tili basqa álem tilderine tárjimalaýǵa baspaldaq bolsyn. Aldymen taza qandy jylqylardyń atasy – Anglııa desek, aǵylshyn tilinde sóıletsek, álemniń nazaryn aýdarady. Nege deseńiz órkenıet alǵa qaraı damyǵan saıyn, jan-janýarlarǵa, onyń ishinde jylqyǵa qyzyǵýshylyq, súıispenshilik kúnnen-kúnge artýda, bul úrdis, ásirese aldyńǵy qatarly máde­nıetti elderde erekshe qolǵa alynǵan.

Bul ensıklopedııalyq eńbekti aǵyl­shyn tilinde shyǵarsaq halqymyzdyń tarıhy, mádenıeti, óneri, fılosofııasy eń aıaǵy psıhologııasyna deıin tanystyryp, rýhymyzdyń joǵary, «qus jandy, jylqy minezdi» jaýynger el ekenimizdi kórsetemiz.

Biz máńgi el degen urandy jıi qol­danamyz, qazir abstrakty uǵymǵa aınalyp bara jatyr. Máńgilik el degenimiz meniń oıymsha ekonomıka, materıal­dyq, rýhanı mádenıet shyǵarmalary men ǵylym-bilim jańalyqtardan turmaı ma? Bul kitapqa alǵash pikir jazǵan Geraǵa – Gerold Belger (Gýl stepı pod kopytamı koneı // Dat. 2013. №31) aýyzeki áńgimesinde «máńgilik kitap» dep edi. Sebebi: qazaqtyń myńdaǵan jyl­dyq jylqy mádenıeti qaǵaz betine túsirilgen jáne halyqtyń jadyndaǵy dúnıe erekshe suranysqa ıe bolyp, aýyq-aýyq basylyp shyǵady degeni bardy. Geraǵańnyń aıtqany keldi, 7 myń tırajben basylyp, alypsatarlardyń qoı­ǵan astronomııalyq baǵasyna qara­mastan túgel satylyp ketti. Qazir kitap­ty izdeýshiler kóp. Orys tilindegi nusqa­synyń suranysy budan da joǵary bolatynyna senimim mol, halqymyzdyń bel­sendi kitapqumarlarynyń 60%-y orys tilinde oqıdy eken.

Zertteýdiń utymdylyǵy sol, maǵ­lu­­mattar Qazaqstannyń barlyq der­lik aımaqtarynan jáne Mońǵolııa, Qytaı, Ortalyq Azııa qazaqtarynan jınas­tyrylǵan, 300-den asa ınformatorlardan jaýap alynǵan.

Olardyń ishinde atbegi, jylqy­shy, synshylarmen qatar jaı adamdar da ­kóp. Sebebi qazaqtyń jylqy dese bir-eki ­aýyz sóz aıtpaıtyny neken-saıaq. 600-den ­asa ádebıetke silteme jasalǵan, Peter­býrg, Máskeý, Omby, Orynbor, Almaty arhıvterinen materıaldar kirgen. Ásire­se qazaq jylqysynyń kúı talǵamaı­ty­ny men shydamdylyǵy jóninde Reseı, t.b. sheteldik mamandardyń aıtqany kóńilge qýanysh uıalatady, «Qazaq at ústinde – jolbarys, attan tússe qoıan» (qytaı maqaly), «Qazaqtyń turmys-jaǵdaıy jaqsara bastasa, jaı attyń ornyna jorǵa minedi, qymyzdy kóp iship, jylqy etin qarny jarylǵansha jeıdi (I.Hantınskıı), t.b. qanatty sóz­der, maqaldar, úzindiler kitaptyń maz­munyn asha túsedi.

«Qazaq jylqysynyń tarıhy» kitaby Qazaqstannyń sheteldik elshilikterine taratylyp berildi, oqý oryndary qonaq­tardy osy kitappen qarsy aldy, tipti qudandalasqan otbasylardyń arasynda «jylqy» ornyna ázildep kitap júrgenin kózimiz kórdi. Qytaı, Mońǵolııa, Reseı, О́zbekstanǵa kitap aparatyn deldaldar paıda boldy. Men kitaptyń bas redaktory bolǵan men mundaı jaǵdaılardy baıqap, estip júrdim. Qysqasy zertteý halqymyzdyń oı-armanynan, talabynan shyqqan jádiger boldy.

Qoryta aıtqanda, Ahmet Toqtabaı kitaby – qundy eńbek. Avtor osy eńbegi ar­qyly qazaq etnografııalyq ǵylymyna jańa serpin berýmen qatar, zertteýshi maman retinde halqynyń aldynda osyndaı irgeli taqyryp arnasynda abyroıly is atqarǵandyǵyn aıtqan artyq emes. Kitaptyń sońynda berilgen avtordyń qol­danbaly ustanymdary sharýashylyq basshylary tarapynan qoldaý taýyp jatsa, árıne, qoǵam úshin paıdaly is bolmaq. 

Mámbet Qoıgeldi,

akademık

P.S. Ahmet Ýálhanulynyń bir armany bar. 20 jyldaı joǵary jaqqa qazaq jylqysyna arnalǵan mýzeı ashý jobasyn usynyp, qansha zaldan turatynyn, eksponattardyń ornalasý retine deıin búkil ekspozısııasyn jasap qoıdy. Álemniń damyǵan elderiniń bárinde AQSh, Anglııa, Fransııa, Japonııa, Reseı, t.b. 40-astam elde jylqy mýzeıleri bar eken. О́kinishke qaraı, mundaı mýzeı jylqynyń ­otany, Qambar ata tuqymynyń búkil jer álemine taraǵan jeri – Qazaqstanda ǵana joq.