Jolbarys jymy

Basynda Taıatqan atty taqyrybyna bola qyzyqqanbyz shyǵarmaǵa. Kenesary hannyń qazasynan soń Aǵybaı batyr baryp turaqtap, máńgilik mekenine aınaldyrǵan qasıetti jer. Kól men shóldiń arasy, Arqa men Betpaqtyń bitisi. О́lim men ómirdiń shekarasy syndy qasıetti qonysty kórgen de, kórmegen de armanda. Saparǵalı Begalın­niń Aqmeti men Áshimi jolbaryspen bul jerde kezdespeıdi, biraq. Bizge áńgime­niń aıtar oıy men neni kóksegeni mańyzdy emes, anyǵy. Negizi ujymdastyrýǵa baı­lardyń malyn tapsyrýy týraly, sonyń esep-qısabymen júrgenderdiń saparyn jazǵanymen, biz toqtalatyn qundy tusy. – Balqashtyń ný qamysynda otyryp, bir emes, birneshe jolbarys soqqan Aqmet pen Áshimniń janqııarlyq erligi. Shyǵarmanyń jany da osy jerinde tur, Aqmet pen Áshim erliginde. Nege? Sebebi halyq qazir saıa­sı naýqan men Qudaıdyń jaryq kúnin zamanaýı qalyptaýǵa tyrysqan pendeýı júıeden ábden mezi bolǵan. Jerkenýge aınalǵan dese artyq emes. Kitap oqyp nemese kıno kórip, tabıǵattyń aıasyna shyǵyp ketetini sondyqtan shyǵar adam balasynyń. Álgindeı seıil-serýenge nege shyǵatynyn keıde túsinbeı, «jumystan qajydym» deı salady. Al jumys degen baıaǵydaı mal baǵyp, dalada júrý emes qoı. Biz ony aıt­paımyz. Oǵan múlde jýymaımyz. О́ıt­keni qazaqtyń túbine jetken sol júıe – ujymdastyrý. Páleniń basy sodan bastaldy. Son­dyqtan biz qarýsyz, myltyqsyz-aq jol­barys aýla­ǵan qazaq ómirine toqtalýǵa min­dettimiz. Baıaǵyda teledıdar qaraǵan adam­dardyń kóbi VVS arnasynyń janýarlar týraly túsirilimderin tamashalap kete beretin. Bizdiń de jaı soǵan jeteqabyl, endeshe.

Áńgimedegi Naımantaı batyrdyń jar­­ǵaǵy týraly keıinirek keńirek toq­talý­ǵa týra keledi. Naımantaı batyr – ataq­ty Baıǵozy batyrdyń ákesi. Demek oqıǵa tarıhta bolǵan. Jáne jazýshy keıipkeri Táneshke bir jerinde «1929 jyl» dep jazǵyzyp qoıatyny bar ǵoı. Al jolba­rystyń áńgimesi, ol endi týyndydan oqyp qana biletin ǵajaıyp. Múmkin jazýshy sol keńes zamanynda osyndaı áńgime jazý arqyly batyr babalarymyzdyń erligi men ómirin tarıhqa tańbalap keteıin degen shyǵar, kim bilipti. О́ıtkeni mundaǵy jer ataýlary naqty, kisiler de tarıhta bolǵan tulǵalar. Máselen Naımantaı batyrdan Baıǵozy týsa, Baıǵozynyń qyzy Qoısana anamyzdan Aǵybaı batyr týady. Áńgimede de sondaı emeýrinder bar. Álgi Aqmet pen Áshimge jarǵaq ájelerinen muraǵa qalǵan. Al ájeleri Naımantaı batyrdyń shóberesi bolyp shyǵady.

Endi jolbarys jaıy. Jalpy, Sapar­ǵalı Begalın qazaq dalasyndaǵy ańshy­lyq týraly az jazbaǵan. Etnografııa­sy eleń etkizbeı qoımaıdy oqyrmandy. Ańshy­lyqtyń neshe túrli qyr-syryn «táp­­sirlep» shyǵady bylaısha aıtqanda. Myna áńgimesinde de solaı. Aqmet pen Áshim Balqashtyń ný qamysynda jolbaryspen jekpe-jekke shyqqany tipti keremet. Munyń bárin buryn Maǵaýın­niń «Shaqan-Sherisinen» oqyp-bilsek te, my­nanyń jóni bólek. Shólde otyrǵan úıge qonaq bop túsken Táneshter jolbarystyń terisin kórip tańdanady, alǵashynda jolbarys terisi ekenin tanymasa da. Sonda Aqmet aıtty deıdi: «Azýly ań (jolbarys) ekeni ras. Biraq adamnan azýly emes», dep. Bul – sol kezdegi dala qazaǵynyń sózi ǵana emes, rýhy men aıbyny.

«Jolbarystyń ózi soqpa, kóshpeli ań» deıdi. Sol kóshpeli ań ákeleriniń aıtýyn­sha Balqashqa Ile men Syrdan aýyp kele­di eken ǵoı. Demek ákeleri de sheri bol­ǵan. Jolbarys mekeninde ósseń, sol topy­raq­­­tyń aýasymen tynystap, shóbimen qo­rek­tengen maldyń etin jegen soń, seniń de rýhyńda sonsha aıbat pen qaırat kezdesýi múmkin. Myna shyǵarmany oqyǵanda sondaı oıǵa qalasyz.

Aqmet pen Áshimniń jolbarysqa shyq­qanda qoldaryna ustaǵan qarýy – shoqpar ǵana. Ony ózderi «Birqaǵar» deıdi eken. «Sybys taıana tústi. Baıqaımyn, jymııa basyp kele jatqan iri ańnyń lebi seziledi. Birqaǵardy kezenip turmyn, buryn mundaı jekpe-jekti kórgenim de joq. Ákem aıtatyn, «aldymen býyndy bekitip, júrek toqtat. Sonda qapy urmaısyń, qaıratyń qolyńa jıylady», dep. Taıaqtaı murttary taram-taram bolyp, aldymen basy kórine berdi. Perip kep jiberdim. Etpetinen túskendeı bolyp, yrshyp kelip qaldy, tyrnaǵy maǵan ilinbedi. Taǵy basyn kótere almady» degen tustary áńgimeniń bergi beti ǵana. Al arǵy betindegi quzar shyńy men tereń saı, uńǵyl-shuńǵylyndaǵy jolbarystyń jymy týraly hıkaıattarǵa eriksiz bas shaıqaısyz. Ári qa­raı baıandap qajeti joq, oqý kerek...