«Rekvıem»: Mosarttyń muńy men Verdıdiń jan azasy

«Rekvıemniń» jazylý tarıhy da qy­zyq. Áıgili shy­ǵarma arqyly mamandar kór­kem obrazdar jasaýǵa de­ıin bardy. Tipti Mılosh For­man­nyń «Amadeı» fılminiń ja­ryqqa shyǵýyna Pýshkın­niń Mosarttyń ólimine qatysty shyǵarma­sy negiz boldy. Al Mosarttyń ólimine kináli re­­tinde aıyptalǵan Antonıo Sa­le­rı uzaq ýaqyttan keıin sottyń sheshi­mimen kinásiz dep tanyldy.

Kartınada aýstrııalyq uly mýzy­kant­tyń ólim aldyn­da­ǵy sońǵy mınýttary keremet beınelengen. Jartylaı sanaly kúıde jatyp, barlyq azaptaýlardy notamen baılanystyrýy tipti júrekke tıedi. Al jerleý rásiminde shyǵarmanyń eń qýatty bóligi «Lakrımozanyń» oınap turýy jan álemińdi tas talqan etedi. Bir anyǵy, Mosartqa qatysty jasalǵan dúnıeniń bárinde áıgili týyndy oınap turady. О́mir men ólim arasyndaǵy kópirdiń ózine aınalyp ta ketken...

Mýzyka bilgiri kózi tiri­sinde «Rek­vıemniń» toǵyz bó­ligin ǵana jazyp bitir­se, qalǵan úsh bólimdi Iozef Eıbler men Frans Ksaver Zıýsmaıer tamamdaǵan. De­rekterge sensek, Mosart kózi jumylar shaqta shyǵarmany qalaı aıaqtaý týraly shákirti Zıýsmaıerge keńes berip úl­gergen kórinedi.

Derekterge kóz júgirtsek, «Rek­vıem­niń» eki qoltańba­sy saqtalǵanynan habardar bo­lamyz. Olardyń biri Mo­sart­qa, ekinshisi Mosart pen Zıýsmaıerge tıesili. Mýzy­ka­tanýshylar áli kúnge deıin shákirtiniń Volfgang Amadeıdiń shedevrin aıaqtaýǵa qatysty máseleni zerttep jatyr. Tipti qosalqy avtor­­dyń mýzykalyq sheshimderinen arylyp, týyn­­dynyń túp­nus­qadaǵy ıdeıalaryn qalpyna keltirýge tyrysatyndar da bar. Alaıda Mosarttyń «Rek­­vıemin» tolyq aıaqtaǵany úshin oǵan alǵys jaýdyratyndar da joq emes.

Verdıdiń zamandasyna qurmeti

Áıgili ıtalııalyq da­nysh­pan Djzýppe Ver­dıdiń «Rekvıemi» Mosart­tikindeı jahandyq deńgeıde aıtarlyqtaı tany­mal­dy­lyqqa ıe bolǵan emes. Alaı­da shyǵar­manyń jazylý barysy kisi balasyn beıjaı qaldyrmaıdy.

1868 jyly baqılyq bolǵan Djoakkıno Rossınıdiń qaza­sy Verdıdiń janyna tynysh­tyq bermeıdi, keýdesin áýen terbeıdi. Qaza qabyrǵasyn qaıystyrǵan mýzykant zamandasyna degen qurmetin «Rekvıem» arqyly kórsetkisi keledi.

Ol týyndysyn jazý úshin on eki áriptesiniń kó­me­gine júginedi. Alaıda bú­­ginde olardyń esimderi jurt­­tyń jadynan shyǵyp ta ketti. Rossını qazasynyń jyl­dyǵynda oryndalýy tıis shy­ǵarma maqsatyna jetpedi. Verdı úshin úlken ókinish te sol.

Shyǵarmanyń maqsatyna jetpegeni Verdıdi qaıraı tústi. Nátıjesinde ol óziniń jeke «Rekvıemin» jazýǵa otyr­dy. Áıgili kompozıtor týyndysyn 1874 jyly aıaq­tady. Jańa shyǵarmanyń dú­nıege kelýi jazýshy Ales­sandro Mandzonıdiń ólimimen tuspa-tus keldi.

Verdıdiń ózi moıyn­da­ǵandaı, she­devrin jazý kezinde Kerýbını «Rek­vıeminiń» ta­bıǵatyna arqa súıegen. Áı­gili «Rekvıemderdiń» avtor­lary Brams, Berlıoz, Shý­man talantyna bas ıgen Kerýbınıdiń «Rekvıemin» baǵ­dar­sham retinde alýy, garmonııa izdeýi onyń kási­bıligin aıqyndaı túsedi. Kerý­bını­diki sııaqty Verdıdiń «Rek­vıeminde» operalyq kom­ponent mańyzdy ról atqa­rady. Qysqasy Rossını úshin jazylǵan úzindilerdi Ver­dı qaıta óńdep, shynaıy kemeldikke jetkizdi.

«Bóten adamnyń beınesi kóz ushynda turady. Saǵa­tymnyń taıaǵanyn túsinemin. Men ólýge tıispin. О́ıtkeni talantyma tamsanýdan qal­dym. Eshbir adam taǵ­dyry­nyń jolyn bura almaıdy, ózgerte almaıdy. Qysqasy ózime arnalǵan janaza ánin aıaqtaımyn. Ony sońyna deıin jetkizbeýge haqym da joq».

Lorenso de Ponte degen dosyna jaz­ǵan Mosarttyń osy bir haty kim-kimdi bolsyn, oılandyrmaı qoımaıdy. Qalaı alyp qarasaq ta, áıgili mýzykant ólim fobııasyn shy­ǵarma jazar aldynda-aq mıyna quıyp qoıǵandaı kórinedi. Bálkim, mýzykadaǵy saryn ony osy oıǵa jetelegen de bolar. Anyǵyn kim bilsin...

Mosarttyń ólimine aıyp­tylardyń basynda Antonıo Salerıdiń turatyny jıi aıtylady. Áıgili kompozıtorǵa ý bergeni týraly áńgime ańyz­ǵa da aınalyp ketken. Tipti óz moınyn oryp jiberýge de­ıingi qadamǵa barǵany kú­mándi kúsheıte túsetini de aıdaı aqıqat.

Árıne, eki myqty tulǵa­nyń ara­syndaǵy daýly áńgimeler men aıyp­taý­lardyń túrli nusqalary áli talaı ýaqyt áńgimege arqaý bolatyny da daýsyz. О́ıtkeni, túsi­niksiz tustar az emes. Áıt­kenmen, sot sheshimi Salerıdi aqtaǵany da bar.

Áıgili kompozıtorlardyń qaısybir tusta Mosarttyń shyǵarmasyn aıaqtaǵan Frans Ksaverı Zıýsmaıerdiń ıdeıasyn áli kúnge deıin naqtylaýynyń da sebebi joq emes sekildi. Nege deseńiz, Frans Ksaverı tek Mosarttyń ǵana emes, Salerıdiń de shákirti retinde tanylǵany málim. Sondyqtan da bolar, Mosartqa ý berdi dep aıyptalǵan tulǵadan tá­lim alǵan Zıýsmaıerge degen kúmán áli de tolyq seıiler emes.

Ádebıet pen ónerde ósek­tiń qosa júre­tini bar ǵoı. Qaısybir derekterde Zıýs­maıer Mosarttyń áıelimen kóńildes bolǵany týraly da aıtylyp qalady. Tipti Mo­sart­tyń kenje balasy dál osy Zıýsmaıerdiń uly bo­lýy yqtımal degen boljam­dar da aıtylyp jatady. Al Amadeıdiń ózi «maǵan ý berilgen» degendi jaryna ja­ıyp salǵany bar ǵoı. Sale­rıden tálim alǵan, Mosarttyń shá­kirtine aınalǵan Zıýsma­ıer mundaı qadamǵa barýy yqtı­mal ma, álde joq pa? Kim bilsin?

Qalaı desek te, Mosart pen Verdıden qalǵan uly shyǵarmalardyń ortaq úıle­simi – jan azasy. Ekeýiniń shy­ǵarmasyn tyńdaǵan kezde boıyńdy úreı bıleıtini ras. Al áıgili kompozıtordyń ólimine qatysty aıyptyny izdegennen góri, Mo­sarttyń týyndysynyń tolyqtaı aıaq­talýyna sebepshi bolǵandarǵa alǵys aıt­qannyń da artyq­tyǵy joq shyǵar. Qalaı bol­ǵan kúnde de adamzatqa ortaq áıgili «Rekvıemder» áli kúnge ólgen joq qoı. Basty olja da sol emes pe?!