Aıda Egemberdıeva: Jazýshy rýhanı kóshbasshy bolýy kerek

– Qyrǵyz ádebıeti Aıtmatov ar­qyly álemge tanyldy deýge bola ma?

– HIH ǵasyrdyń aıaǵy, HH ǵasyr­dyń basynda dúnıejúzilik tarıh pen mádenıette úlken ózgeris bolyp, rea­­lızm modernızmmen almastyryldy. Dú­nıejúzilik soǵystar, adam ómiriniń náziktigi, dúnıeni tarıhı fon retinde tragedııalyq qabyldaý («Joǵalǵan urpaq» G.Shteın); Nısshe, Freıd, Iýng eńbekteri ǵylymı negiz boldy. V.Volf, Dj.Djoıs, M.Prýst, A.Kamıý, G.Shteın álemdik ádebıettegi mo­der­nızm ókilderi ekenin bilemiz. Moder­nızm­niń erekshelikteri qandaı? Biz sýbek­tıvtiliktiń ıdeıalarmen almasatynynan habardarmyz. Eksperımentalızm: ártúrli mekteptiń, aǵymdardyń, jańa kórkemdik ádisterdiń paıda bolýy; shy­­ǵarmashylyqtaǵy erkindik, ómirdi realıstik beıneleýden bas tartyp, onyń sanada beınelenýine nazar aýdarý: tús kórý, sana, sımvoldar, mıftik oılaý, arhetıpter, t.b.; Obektıvti emes, sýbektıvti bilimge mán berý: sezim, túı­sik, ıntýısııa; Elıtalyq ádebıet: oqyr­manǵa joǵary talap, kúrdeli shyǵar­malar sııaqty belgilerdiń barlyǵy ótken ǵasyrdyń 50-jyldarynyń aıaǵynda ádebıetke kelgen Shyńǵys Aıt­matovtyń shyǵarmalarynda bar. Buǵan mysal retinde «Aq kemeni» nemese basqa shyǵarmalardy alaıyq. Batys ádebıetindegi ımagınızm, sıýrrealızm, sana aǵymy, ekzıstensıalızm, HH ǵasyrdyń basyndaǵy orys áde­bıetindegi sımvolızm, akmeızm, fýtýrızm daǵdaryspen tuspa-tus keledi. Jańa býyn – 60-jyldardyń ádebıetke enýi, aǵa býyn men jańa býyn arasynda­ǵy tartysty sol Aıtmatov mysalynda, ási­rese «Jámılany» oqyrmandar jyly qabyldady, tipti álem jurtshylyǵynyń qabyldaýynan da ózgeshe bir jańa lepti kórýge bolady.

Ásirese bul qaqtyǵysqa ne sebep bol­dy? Jańa urpaqty tárbıeleý, Batys­ty orys tili arqyly sińirý degen uǵym paıda boldy. Aǵa býyn folklordan óz mánin tapsa, jańa býyn folklorǵa jańasha kózqaraspen qarady. «Aq kemedegi» «Buǵy ertegisi» shyǵarmanyń jalpy maz­munyna qalaı sińgenin kóreıik. Al «Ǵasyrdan da uzaq kún» degen muńdy, kóne áńgime ekeni aıdan anyq. «Aq kemede» jazýshy álemdi optımıstik kóńil kúıde beıneleý ıdeıasyn joqqa shyǵardy, kerisinshe tragedııalyq túsinik berdi. Ol tek Shyńǵys Aıtmatovqa ǵana emes, onyń zamandastary Qazat Aqmatovqa, Murza Ǵaparovqa, Aman Saspaevqa, Qubatbek Júsýbalıevke de tıesili. Olardyń shy­ǵarmalaryndaǵy basty keıipker ózger­di – olar jalǵyz, pessımıstik, oqshaý keıip­kerlerdi jasady. Ádebıettegi ke­ıip­kerlerdi jaǵymdy-jaǵymsyz dep eki jaqqa kúrt bólgen keshegi oqyr­man­darǵa mundaı «baqytsyz», «túsi­niksiz» keıipkerler qıynǵa soqty. De­genmen Aıtmatovty reseılik jáne ha­lyq­aralyq oqyrmandar bizden buryn baǵa­lady. Osy oraıda qyrǵyz ádebıetiniń álemge Aıtmatov arqyly tanylǵany daýsyz shyndyq.

– Keńestik kezeńdegi qyrǵyz áde­bıeti men qazirgi qyrǵyz ádebıetiniń aıyrmashylyǵy nede?

– Keńes ádebıetiniń dástúrli qahar­mandary halyqty tárbıeledi. Al búgingi oqyrmandarǵa mundaı bilimniń keregi joq. Keńes dáýirindegi shyǵarmalarda­ǵy aıtylǵan sózge oqyrmandar ońaı sene­tin. Qazirgi oqyrmandardy sendirý qıyn. Sondyqtan búgingi ádebıette oqyrman jazýshydan kóp nárseni talap etedi. Qyrǵyz klassıkteriniń shyǵarmalary júıeli túrde kóp tırajben qaıta basylyp, qazirgi urpaq olardy oqýǵa qyzy­ǵady. Biraq olardyń nazaryn aýdaratyn ınternet te jyltyńdap, qyzyldy-ja­syldy bolyp qosamjarlasyp ómir sú­rýde. Qazir talǵam ózgergen soń, shyǵar­malarǵa ádebıettanýshylardyń bergen baǵasy da kerek emes sııaqty.

– Jazýshynyń alǵashqy shyǵar­masy ózine ystyq. Sizdiń tyrnaqaldy týyndyńyz ne týraly edi?

– Aı shyqqanda, kún batqanda, jań­byr jaýǵanda nemese kempirqosaq paıda bolǵan kezde sol sátti kórýge asyǵatyn ádetim bar. Alǵashqy óleńim tabıǵatpen baılanysty boldy. Sol kez esimde:

«Birtúrli sıqyrly álem,

Múmkin emes nárseni boldyratyn.

Tula boıyńda jańbyr jaýsa,

Kishkentaı tolqyndar jol qýatyn.

Túrli-tústi kempirqosaq

Kúnge kúıgen týdaısyń.

Sen kórgen keremet dúnıe,

Sol bir beınesinen adaspaǵaısyń.

Uzaq joldan aýylǵa baratyn,

Kez kelgen ómirdiń qatysyna.

Men endi bulaı kete almaımyn,

Basqa qalanyń shyǵysy men

batysyna...»

 – Qazirgi qyrǵyz ádebıetinde «Jámı­lanyń» deńgeıindegi jazylǵan prozalyq dúnıeler bar ma?

– Qazat Aqmatovtyń «Mezgil» (1979), «Munabııa» (1982), «Kúndi aınalyp ótken jyldar» (1988), «Arhat» (2007), Murza Ǵaparovtyń «Qarakól qazdary» (1973), «Shoqýmý», «О́zender» (1979), «Jańǵaq ormany týraly áńgime» (1987), Beıshebaı Ýsýbalıevtiń, Topchýgúl Shaı­dýllaevanyń tamasha áńgimelerin sol kóshke qosqym keledi. Ábdilámıt Mátisaqov, Samsaq Stanalıev, Beıshebaı Ýsýbalıev, Aıdarbek Sarmanbetov sııaqty qalamgerlerge «Jámıla» dá­ýiri ǵana jarasady, bul shyǵarmanyń kótergen taqyryby bizdiń ádebıet úshin alǵashqy bolǵany da shyndyq. Ár dáýir­diń tańǵajaıyp týyndylary bolady. Poezııada Omor Sultanovtyń lırıkasy, Táýelsizdik alǵan tusta ádebıet aıdynyna Melıs Mákenbaev degen jazýshy shyqty. Túrme týraly alǵash ret shyǵarma jazdy, 6 jylda 11 romany jaryq kórgen. Osyndaı jaǵdaıda Qyrǵyz Respýblıkasynyń halyq aqyny Karbalas Bákirovtiń «Adas­qan kentavr» (1997) kitaby poezııadaǵy jańalyq boldy. Oqyrman Arslan Qoıchıevtiń «Misildirik» (2009) romanyn izdep oqydy.

– О́leńderińiz taǵdyr, ómir sýreti uǵymdaryna ún qosýǵa tyrysady. Siz úshin óleń degen ne?

– Men úshin óleń – taǵdyr. Men oǵan erte aralastym.

– Jaqsy óleń jazýdyń ózindik shar­ty bar ma?

– Oqyrman óziniń sezimin, minez-qulqyn aqyn jazǵan óleńnen taba alsa, onyń shyǵarmasy ózgelerge estetıkalyq lázzat bere alsa, eń bastysy, óleńge ótirik aralaspasa bolǵany. Jaqynda Shabdan Sýlaımanov degen jas aqyn «Anama» atty óleńin Facebook-te jarııalady. Oqyrmandar óte jaqsy kórdi. Ata-ájesiniń qolynda ósip, óz anasyn qabyldaı almaǵandar nemese kerisinshe, moraldyq-psıhologııalyq turǵydan aýyr problemalarǵa ushyraǵandar aramyzda az emes eken. «Jalǵyz men osyndaımyn» deıtin ondaǵan oqyrman sol óleńnen óz taǵdyrlaryn taýyp alyp jatty. Meniń oıymsha, óleń degen –osy. Árıne, bul jerde aıtylǵan oı ǵana emes, onyń kórkemdik qundylyǵy da mańyzdy. Osy turǵydan alǵanda, Qyrǵyz halyq aqyny Shaılobek Dúısheevtiń «Qaraǵaıshy kempir» atty jyrlary men poemalary baıaǵyda jazylsa da, bul jyrdyń osy dáýirdegi oqyrmandar úshin de mańyzy zor.

– Qazaq qalamgerleri Nobel syı­lyǵyn alýǵa áli umtyla qoı­ǵan joq. Sizderdiń jazýshylar she? Bul syı­lyqqa laıyq qyrǵyz jazýshylary bar ma?

– Nobel syılyǵy Shyńǵys Aıt­ma­tovqa buıyrǵan joq. Qazirgi qyrǵyz áde­bıetinde bul syılyqqa Sultan Raev óte laıyq.

– Ádebıettiń bir ózegi - syn. Bul janr­ǵa qalaı qaraısyz?

– Ádil syn bolsa, árıne, quba-qup. Áıt­pese, qyrǵyz sóz óneriniń tarıhyn­da aqyn-jazýshylar arasynda «áde­bıet maıdany» uǵymyn sózbe-sóz kórse­tetin tereń tartys bolǵany belgili. Keńeshbek Asanalıev, Salı­jan Gıgıtov, Qadyrqul Dáýitov, Sovet­bek Baıǵazıev, Qanybek Edilbaev, Kýbat Ibraımov, Ábdiǵany Erkebaev, Osmo­nakýn Ibraımov, Qalyq Ibraımov, taǵy basqa synshylar ádebı úderistiń damý baǵyt­taryn muqııat kórsetip berdi. Shyń­ǵys Aıtmatov «Keńeshbek myr­za­nyń synynan ótkennen keıin ǵana shyǵar­malarymdy shyǵaramyn» dep otyratyn. Munyń ózi qyrǵyz ádebıettanýynyń deńgeıin aıqyndaıdy. K.Asanalıevtiń «Qant aýyly jáne ǵarysh» (1991, 1994) kitaby qyrǵyz ádebıettaný ǵylymynda Aıtmatov týraly erekshe sóz aıta aldy dep oılaımyn.

– Jazýshynyń qoǵam al­dyndaǵy mindeti qandaı bolýǵa tıis?

– Eń durysy, jazýshy rýhanı kósh­basshy bolýy kerek. Bizde akademık Huseıin Qarasaev pen jazýshy Túgólbaı Sydyqbekovtiń danalyǵyn óz zamanynda memleket basshylary da moıyndaǵan. T.Sydyqbekov – kezinde Aıtmatov «Taý qulaǵan» ro­ma­nynyń ekinshi tomyn orys tili­ne aýdar­ǵannan keıin: «Týkko, sen áde­bıet­te taýsyń!» – dedi. Árı­ne, kósh­basshy bolý kez kelgen adam­nyń qolynan kele bermeıdi. Keń maǵy­nada qalamger qoǵamda bolyp jat­qan úderisterge óz pikirin bildirip, óz dáýi­riniń únin, beınesin, kelbetin sezinip, jaza bilýi, óz qoǵamyn jat sezinbeýi kerek.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Dúısenáli ÁLIMAQYN,

«Egemen Qazaqstan»