Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»
elimizde ósetin osyndaı mıkrobqa, qabynýǵa, tumaý vırýsyna qarsy, ókpeni qýattaıtyn, ımmýnıtetti nyǵaıtatyn dárilik jáne azyqtyq ósimdikterden koronavırýstyń aldyn alý jáne emdeýge qoldanylatyn tabıǵı belsendi qospa jasaý týraly ǵylymı joba daıyndadyq
– Janar Jeńisqyzy, qazir ortalyqta en dalamyzdyń eren baılyǵy bolǵan qandaı dárilik shópter zerttelip jatyr?
– Bizdiń baǵyt – elimizde ósetin dárilik jáne azyqtyq ósimdikterdi zertteý. Ortalyq ǵalymdary bul jumystarmen 20 jyldan beri aınalysyp keledi. Zertteýler nátıjesinde tumaý men baýyr aýrýlarynan saqtaıtyn jáne ımmýnıtetti kóteretin bıologııalyq belsendi qospalar jáne qandaǵy qant deńgeıin tómendetetin, qan qysymyn retteıtin, asqazan-ishek júıesiniń jumysyn jaqsartatyn, ımmýnıtetti nyǵaıtatyn fıto-shaılar ázirlendi. Qazirgi ýaqytta osy ónimder ortalyqtyń shaǵyn óndirisinde óndirilip jatyr.
Qazir ortalyqta jýsandy zerttep jatyrmyz. Osy zertteýler boıynsha halyqaralyq ǵylymı maqalalar da jarııaladyq. Elimizde jýsannyń 81-den astam túri ósedi. Onyń 19 túri – endemık. Bir ósimdiktiń ózin tolyq zertteý úshin kem degende 2-3 jyl ýaqyt qajet. Qazirgi tańda ortalyqtyń ǵylymı qyzmetkerleri zerttep jatqan ósimdikter – Almaty oblysy men Shyǵys Qazaqstannyń tóńiregindegi jýsan túrleri.
Biz zertteıtin ósimdikterdiń ishinde jemister de bar. Almaty almanyń otany bolǵandyqtan, bes-alty túrin, mysaly, «Golden delıshes», «Qyzyl krepson», «Aport», «Amerıkanka», odan bólek ózbek almasynyń bir túrin zerttedik. Talǵar men Qaskeleń aımaǵyndaǵy alma baqtarynyń árqaısysynan alyp, bir-birimen salystyrdyq. Olardyń quramyndaǵy bıologııalyq belsendi qosylystardy zerttep, qaterli isikke qarsy belsendiligi bar ekenin anyqtadyq. Zertteýler ári qaraı jalǵasyn tabýy kerek.
– Shıpaly ósimdikterdiń emdik qasıetin saqtaý úshin ony jınaýdyń mezgili, maýsymy, sharttary bar emes pe? Dárilik ósimdikterdi qaı óńirlerden, qalaı jınap alasyzdar?
– Dárilik ósimdikterdi jınaý onyń bólikterindegi bizge qajet bıologııalyq belsendi qosylystardyń mólsheri eń joǵary kezeńde jınalady. Mysaly, keıbir ósimdikter erte kóktemde, al keıbiri jaz aılarynda, endi bir emdik ósimdikterdiń tamyry men jemisteri kúz aılarynda jınalady. Dárilik ósimdikter boıynsha ekspedısııa jasalatyn óńirler – Túrkistan oblysy, Almaty oblysy, Shyǵys Qazaqstan oblysy.
– О́simdikter zerthanaǵa túsken soń zertteý úderisi qalaı jalǵasady?
– Biz eń aldymen dárilik ósimdikterdiń jalpy syǵyndysyn alyp, keıin ártúrli eritkishtermen bólý arqyly polıarly, polıarsyz qosylystaryn tolyq zerttep jáne bıologııalyq belsendilikterin anyqtaımyz. Ártúrli dárilik ósimdikterdiń bólikteri (japyraǵy, sabaǵy, gúlderi, tamyry men jemisteri) kosmetıkalyq ónimder, tamaq jáne farmasevtıka óndirisi, bıologııalyq belsendi qospalar daıyndaýda keńinen paıdalanylady. Zertteý barysynda bizdiń ortalyqtyń mamandary osyndaı ártúrli baǵytty tolyǵymen qarastyrady.
Ýnıversıtette ósimdikterdi zertteýge bakalavr, magıstr jáne doktoranttar atsalysady. Ortalyqta jýsandy fýndamentaldy zertteý boıynsha qamtıtyn ǵylymı jobalar bar. Odan bólek, teri aýrýlaryna em bolatyn dárilik ósimdikter baǵytynda zertteý jasap jatyrmyz. Osy joba aıasynda Aýstralııanyń Grıffıs ýnıversıtetimen birge jumys isteımiz. О́ıtkeni ózimizde ósimdiktiń teri aýrýlaryna baılanysty belsendiligin anyqtaý múmkindigi joq, shetelde ǵana anyqtalady.
– Sizdiń jetekshiligińizben elimizde ósetin dárilik ósimdikterden alǵash ret tabıǵı tunba ázirlengenin estidik. Bul joba qalaı júzege asty?
– Buryn zertteý úshin ósimdikterdi jınap, keptirip, usaqtap, 10-20 kılodan shetelge alyp ketetinbiz. О́ıtkeni ósimdik ekstraktin alýǵa múmkindik bolmady. Al qazir granttar men ýnıversıtet qoldaýynyń nátıjesinde rotorly býlandyrǵysh jáne shópterden ekstrakt alatyn arnaýly ydystar bar. Sonymen birge zerthanamyzda ártúrli hromotografııalyq ádister arqyly ósimdiktegi bıologııalyq belsendi qosylystardy oqshaýlaımyz.
Ortalyqta ósimdikterdi óńdep, onyń quramyn anyqtaý jumystary únemi jalǵasady. Mysaly, joǵary effektıvti suıyqtyq hromotografııasy (HPLC) arqyly bıologııalyq belsendi qosylystardy saraptaý jáne preparatıvti bólýge bolady. Bizdegi osyndaı eki qurylǵynyń biri Ońtústik Koreıada, biri Japonııada jasalǵan.
Biz ázirlegen tabıǵı tunba boıynsha joba daıyndalyp, Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń 2021-2023 jyldarǵa arnalǵan granttyq qarjylandyrý konkýrsyna usynylyp, joba qabyldandy. Joba aıasynda ázirlengen tunba zerttelip jatyr.
– Koronavırýsqa qarsy tunba qalaı ázirlendi?
– 2003 jyldan bastap SARS-CoV degen vırýs Qytaıda Gonkongte taraǵany belgili. Sodan beri álemdik ǵalymdar emdik ósimdikterdiń koronavırýsqa qarsy qasıetterin zertteı bastady. Nátıjesinde, kóptegen dárilik ósimdiktiń vırýsqa qarsy qasıeti bar ekeni, áser etý mehanızmderi ártúrli bolatyny anyqtalǵan. Elimizde ósetin osyndaı mıkrobqa, qabynýǵa, tumaý vırýsyna qarsy, ókpeni qýattaıtyn, ımmýnıtetti nyǵaıtatyn dárilik jáne azyqtyq ósimdikterden koronavırýstyń aldyn alý jáne emdeýge qoldanylatyn tabıǵı belsendi qospa jasaý týraly ǵylymı joba daıyndadyq. Sol jobamyz 2020 jyly Ǵylym qory jarııalaǵan «Stop Koronavırýs» baıqaýynda fınalǵa shyqty.
– Osy tunbanyń quramy men qasıetine toqtalsańyz...
«Birinshi daıyndaǵan resepte tek azyqtyq ósimdikterdi qoldandyq. Sondyqtan ýlylyǵyna da alańdamaımyn. Barlyǵynyń dáleldengen ǵylymı negizi bar, dozasy standartty. Balalar qabyldasa da bolady. Keıin jótel men demikpege dep arnaıy suranys arta bastaǵan soń, ekinshi resepti daıyndadyq. Munda dárilik ósimdikter de qoldanyldy. О́kpeni qýattaıtyn, qaqyryq túsiretin, qandy suıyltatyn, qandaǵy maılardy azaıtatyn, qan aınalymyn jaqsartatyn, kúsh-qýat berip, uıqyny teńsheıtin qasıeti bar ósimdikterdi qostyq. Osy qospanyń ýlylyǵy Nazarbayev University ǵalymdarymen birge zerttelip, nátıjesinde, tunbanyń standartty dozada ýlylyq kórsetpeıtindigi dáleldendi. Sonymen qatar Nazarbayev University-de júrgizilgen synaq nátıjesi bul dárilik tunba baýyr jasýshalarynyń jańarýyna áser etetinin kórsetti. Tunbanyń qosymsha oń qasıetine toqtalsaq, kóktem-jaz mezgilderinde bolatyn maýsymdyq allergııasy bar adamdarǵa kómektesip, aýrý belgilerin aıqyn túrde jeńildetedi.
Dárilik qospanyń quramynda jalbyz, qyzylmııa ósimdikteri, qalampyr jáne túımedaq shópteri men paıdaly ósimdikter bar. Bul dárini aýrý deńgeıine qaraı qoldanady. Jastar nemese ımmýnıteti joǵary jandarǵa qysqa ýaqytta (3-5 kún) jaqsy kómektesedi, al jasy úlken nemese sozylmaly aýrýy bar adam birshama ýaqyt (5-10 kún) qabyldaýy qajet.
– Qaı kezde de dúnıege ǵylymı jańalyq ákelý ońaı bolmaǵan. Alaıda eskini yǵystyryp, jańasyn qoldanysqa engizý odan da qıyn. Jobany kommersııalandyrý baǵytynda qandaı jumystar atqarylyp jatyr?
– Jýyrda ýnıversıtet janyndaǵy ortalyq bazada ósimdik shıkizaty negizinde ınnovasııalyq ónim ázirleıtin shaǵyn óndiris ashyldy. Sonymen qatar osy tabıǵı qospanyń kovıdke belsendiligin tereń zertteý maqsatynda Mıssısıpı ýnıversıtetine arnaıy bardym. Nátıjesinde, Qazaq ulttyq ýnıversıteti bazasynda daıyndalǵan bıologııalyq ónimimiz AQSh ýnıversıtetiniń zamanaýı zerthanalarynda jan-jaqty taldanyp, ózge syrqattarǵa da emdik áseri bary anyqtalady. Sonymen birge biz daıyndaǵan tabıǵı tunbalardy naryqqa shyǵarý úshin bıyl QazInnovations jáne Ǵylym qory jarııalaıtyn kommersııalandyrý konkýrsyna qatysýdy josparlap otyrmyz.
Áńgimelesken
Aınash ESALI,
«Egemen Qazaqstan»
ALMATY
