Sıfrlyq tańbalaý talaby

Kollajdy jasaǵan Záýresh SMAǴUL, «EQ»

2021 jyldyń 1 qarashasynda Úkimet qaý­lysymen aıaqkıim ónimderin min­de­t­ti túrde tańbalaý jáne qadaǵalaý engi­zil­di. Bul – elge ákelinetin árbir ónim týra­ly­ aqparatty tirkeıtin jáne biregeı derekterdiń matrısalyq kody arqyly qa­da­ǵa­laıtyn júıe. Iаǵnı óndirýshiden/ım­port­taýshydan sońǵy tutynýshyǵa deıingi ónimniń búkil jolyn kórsetedi. Tańbalaý jáne qadaǵalaý júıesiniń mindeti – Qazaqstandaǵy taýar aınalymyn ashyq etý. Shyn máninde, bul Track & Trace júıesiniń bir túri. Ol dúnıe júziniń progressıvti aımaqtarynda taýar baǵytyn sıfrlandyrý standarty retinde paıdalanylady. Onyń negizgi áseri – kóleńkeli ekonomıka deńgeıin tómendetý.

Qazaqstanda tańbalaý jáne qadaǵalaý jú­ıesi úsh ónim tobyna qoldanylady: t­e­me­ki (tańbalaý kody 2022 jylǵy ­­­­1 qań­­­tar­dan bastap aksızdik tańbanyń fýn­­k­­­­­­­­­sııasyn aýystyrdy), aıaqkıim (2021 jyl­­ǵy 1 qarashadan bastap) jáne dá­ri­­­lik­ zattar (2022 jylǵy 1 shildeden bas­­tap kezeń-kezeńimen tańbalaýdy já­ne­­­ qadaǵalaýdy engizý). Mindetti tań­ba­­laýǵa jatatyn taýar toptary myna­daı eki negizgi krıterıı boıynsha tańdalady: birinshi – kóleńkeli ekonomı­ka­­ deńgeıiniń joǵarylyǵy, ekinshi – ha­lyq­­tyń densaýlyǵyna tóngen qaýiptiń jo­­ǵarylyǵy. Osy turǵydan alǵanda te­me­­ki­ ónimderi men dári-dármek aınalymyn­ sıfrlandyrý qajettiligi barshaǵa túsinikti. Al tańbalaýǵa mindetti etip «aıaqkıim» ónim toby nelikten tańdaldy? Osyny túsinbeı jatqandar kóp. Resmı málimet boıynsha, Qazaqstanda aıaqkıimniń kóleńkeli aınalymynyń úlesi 48 paıyzdy quraıdy. Iаǵnı árbir ekinshi jup aıaqkıim elge zańsyz ákelinedi. Olardyń úlken aǵyny Qytaıdan keledi. Kedendik statıstıka da osyny dáleldep otyr. 2021 jyly Qytaı keden qyzmeti taratqan málimette Qazaqstanǵa eksport bizdegi derekterden 2 eseden astam somaǵa joǵary bolyp shyqty, bul – shamamen 780 mln dollar. Atalǵan sandar aıaqkıim ónimderiniń aınalymyndaǵy kóleńkeli ekonomıkanyń kólemin naqty túrde kórsetip, olardyń qadaǵalanýyn engizýge sebep boldy.

Kez kelgen ónim tobynyń mindetti tańbalanýy men qadaǵalanýy engizilgenge deıin synaq kezeńi ótkiziledi. Júıede jumys isteý mindetti zańnamalyq nor­ma­ǵa aınalǵanda, bul júıeni túsiný, múmkindikter men táýekelderdi baǵalaý, bıznes-úderisterdi beıimdeý jáne ju­mys kezinde iske qosýǵa daıyndalý maq­satynda kásipkerler óz erkimen qa­nat­qaqty jobaǵa qatysady. Sonymen 2019 jyldyń 30 maýsymy men 2020 jyldyń 31 jeltoqsany aralyǵynda elimizde aıaqkıimdi tańbalaý boıyn­sha qanatqaqty joba júzege asyryldy. Oǵan aıaqkıim salasynan 19 qatysýshy – 5 óndirýshi-dıstrıbıýtor, 13 ımporter-dıstrıbıýtor jáne 1 ýákiletti ekonomıkalyq operator, ıaǵnı kóterme jáne bólshek saýda kompanııalary qatys­ty. Joba barysynda tehnıkalyq as­pek­­­tiler pysyqtaldy: fızıkalyq tań­ba­laý, kodtardy qurastyrý jáne berý, naryq qatysýshylarynyń derekter bazasymen jumysy, saýda núkteleri men tutynýshylardyń tańbalanǵan aıaqkıimdi ska­nerleýi, derekqordyń jumysyn qada­ǵalaý, tutynýshylarǵa arnalǵan mobıldi qosymshany ázirleý, qabyldaý ári taýar­dy berý jáne aınalymnan satylǵan birlikterdiń kodyn shyǵarý.

Qanatqaqty jobanyń nátıjeleri 2021 jylǵy 11 mamyrdaǵy qoǵam­dyq tyń­­­daýlarda talqylanyp, vedomst­vo­­­­ara­­lyq komıssııanyń 2021 jylǵy ­­7 shil­­­dedegi sheshimimen aıaqkıimdi tańba­laý­­­­dy engizýge retteýshi yqpaldy tal­­daý­­ nátıjeleri bekitildi. Úkimettiń 2021 jyl­­­­ǵy 31 tamyzdaǵy qaýlysymen aıaqkıim­ ónimderi tańbalanýǵa jatatyn min­det­ti taýarlardyń tizbesine engi­zilgen. Osy­laısha, 2021 jyldyń 1 qara­sha­synan bas­tap aıaqkıim ónimderin tańbalaý jáne­ qadaǵalaý el zańnamasynda be­ki­tilgen mindetti talapqa aınaldy. Alaıda shyn máninde kásipkerler áli de­ yqylassyzdyq tanytyp, jeńildik su­rap­ otyr. Al qadaǵalaýshy memlekettik or­­gandar bıznestiń ótinishi boıynsha normatıvtik-quqyqtyq aktilerge jeńil­dik­­terdiń basym bóligin qoldap engizdi.

Mysaly, 2022 jyldyń 1 sáýirinen 2022 jyldyń 31 jeltoqsanyna deıin Qazaqstandaǵy taýarlardy tańbalaý jáne qadaǵalaý jónindegi biryńǵaı operator qaldyqtardy tańbalaý júıesinde tirkelgen kásipkerlerge tegin tańbalaý kodtaryn úılestirip berdi. Sondaı-aq aıaqkıimdi ımporttaýshylarǵa 2023 jyldyń 1 qarashasyna deıin eldegi óz qoımalarynda kedendik resimdeýden keıin aıaqkıimge tańbalaýdy júrgizýge ruqsat berildi. Bıznestiń suranysy boıyn­sha júıeniń fýnksıonaldyǵy birneshe ret ózgertilip beıimdeldi. Sonymen qatar keri baılanys alý jáne jınaý úshin turaqty negizde oqytý sharalary, jeke konsýltasııalar jáne kásipkerlermen «tikeleı» kezdesýler ótkizildi.

Aıaqkıim ónimderin mindetti túrde tańbalaý engizilgen kúnnen bastap 1,5 jyl ishinde 2023 jylǵy 1 naýryzdaǵy jaǵdaı boıynsha, taýar aınalymyna 2,8 myńnan asa qatysýshy (onyń ishinde 115 óndirýshi, 774 ımporttaýshy jáne 1 602 bólshek saýda, 341 kóterme saýda ókilderi), ónim katalogynda 1 226 725 ónim kartasy tirkelgen. Osynyń barlyǵy bıznestiń aıaqkıimdi tańbalaý jobasyna qatysýynyń joǵary dınamıkasyn aıǵaqtaıdy.

– Biz aıaqkıim ónimderin tańbalaýdy engi­zilgen sátten ıaǵnı 2021 jyldyń qara­sha­synan bastap taýarlardy tańbalaý jáne qadaǵalaý aqparattyq júıesinde jumys isteımiz. Tańbalaý úderisiniń bar­lyq kezeńin qarastyrdyq jáne birqalypty ju­mys­ty ornattyq. Osynyń nátıjesinde 2023 jyldyń 1 sáýirine daıyn­byz. О́ıtkeni tańbalanbaǵan aıaqkıimniń barlyq qaldyǵyn tolyǵymen tańbalap satyp jatyrmyz. Jumysymyz Reseı Fede­rasııasymen ózara tanylǵan kod­tardyń fýn­ksııasy arqyly da jetildirildi. О́ıtkeni ýaqyt aıtarlyqtaı qysqardy jáne aıaqkıimdi ákelý úderisteri jeńil­de­tildi. О́nimdi tańbalaý júıesin oń ba­ǵa­­­laımyz ári aıaqkıim naryǵyndaǵy báse­kelestik ádil bolady dep úmittenemiz, – dedi «Kaspıı-obýv» JShS basshysy Larısa Sıtarova.

«Kaspıı-obýv» JShS – «Iýnıchel» saýda belgisimen satylatyn aıaqkıim ımporttaýshysy. Bul jyl saıyn 3 mıllıon jup aıaqkıim shyǵaratyn eń iri reseılik aıaqkıim holdıngi. Reseıde shyǵarylatyn barlyq bylǵary aıaqkıimniń shamamen 10 paıyzy osy kompanııaǵa tıesili. Hol­dıng Chelıabi, Zlatoýst jáne Oryn­bor­ qalalaryndaǵy 3 aıaqkıim fabrıka­syn jáne Reseı men Qazaqstannyń 250 qalasyndaǵy 600-den asa dúkendi biriktiredi. Olarda 5 myńnan asa qyzmetker jumys isteıdi.

Bıznes úshin basty jeńildikterdiń biri 2023 jyldyń 1 sáýirine deıin tańba­lan­baǵan aıaqkıim qaldyqtaryn (mindetti aıaqkıim tańbalaý bastalǵanǵa deıin, ıaǵnı 2021 jyldyń 1 qarashasyna deıin ákelingen) satýǵa ruqsat berý boldy. Bas­tapqyda bul merzim 2022 jyl­dyń ­­1 sá­­ýi­rine belgilendi, biraq kásip­ker­lerdiń jańa erejelerge beıimdelýine kóbirek ýa­qyt berý týraly ótinishi boıyn­sha bul­ merzim bir jylǵa uzar­tyldy. Endi osy jyldyń 1 sáýirinen bas­tap taýardy tańbalaý jáne qadaǵalaý ere­jesine sáıkes kásiporynnyń tań­ba­lanbaǵan aıaqkıim qaldyqtaryn sa­tý­­ǵa quqyǵy joq. Tańbalaý jáne qadaǵalaýdyń qalǵan erejeleri ózgergen joq.

Aıta ketý kerek, el zańnamasynda aıaqkıim ónimderin tańbalaý jáne qada­ǵalaý erejelerin buzǵany úshin aıyp­pul­dar qarastyrylmaǵan. Qazirgi ýaqytta Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekste tańbalanbaǵan ónimder úshin aıyp­puldar qarastyrylǵan. Biraq olar tek temeki ónimderine qatysty. О́ıt­keni buryn tańbalaý kody aksızdik tań­banyń fýnksııasyn aýystyrdy jáne onyń joqtyǵyna qatysty aıyppuldar burynǵysynsha qaldy.

Sıfrlyq tańbalaýdy jáne qadaǵa­laý­dy engizý nátıjesinde resmı aıaqkıim ımporty 13 mıllıon jupqa (30 paıyzǵa) ósti (37,2 mıllıon juptan 53,1 mıllıon jupqa deıin). 2018-2020 jyldary tańbalaý engizilgenge deıin aıaqkıim ımporty 35-39 mıllıon jupty qu­rady. Sonymen qatar taýarlardy tań­balaý jáne qadaǵalaý júıesinde tir­kel­­gen aıaqkıim kásipkerlerinen túse­tin salyq túsimderi 2021 jyly 2020 jylmen salystyrǵanda 55 paıyzǵa, al 2022 jyldyń 11 aıynda 2021 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 2,2 ese ósken. Eldegi aıaqkıim ımportynyń ósý dınamı­ka­sy jáne bıýdjetke túsetin salyq túsimderiniń aıtarlyqtaı artýy tańbalaý jáne qadaǵalaý júıesiniń tıimdiligin kórsetip otyr.