Ulystyń uly kúni qaı kún?

Svetqalı Nurjan bul týraly: «Kórisý kúni» degen meıram joq, Ulys­tyń uly kúni – jańa jyl merekesi bar. Áz Naýryz da, Amal da osy 14-in­de bastalady. Bul kúlli túrki, barsha qazaqtyń tól jańa jyly! Meni tyńdamasańyz da, Shákárim qajy, Máshhúr Júsip syndy áýlıelerge qulaq asyńyz. Olardyń jáne basqa da qazaqtyń qasıetti aqsaqaldarynyń aıtýynsha, 22 naýryz – «qyzylbastardyń», ıakı shıǵalardyń jańa jyly. Sanaǵa birazdan beri sińip qalǵan: «Kún men tún 22-sinde teńesedi» degen sóz jalǵan. Ol kezde kúnniń uzaqtyǵy 15-20 mınýtqa uzaryp ketedi. Nanbasańyz, qolyńyzda quralyńyz bar: tekserińiz!

Bul kúni tabıǵatta basqa da kóp­tegen ózgeris bolady. Mysaly, Samar­qannyń kók tasy erıdi, balpaq innen shyǵady, qoı tańsáride Samalyqqustyń sáýlesin kóredi de, qoshqar kókke qarap mekirenedi, balyq sý betine shyǵyp qarynymen aýnaıdy, qaratorǵaı tum­syǵyn sýmen shylaıdy, jeti toǵystyń áýiri bilinedi, «Amaldyń aqsha qary» nemese «Qusqanaty» jaýady, t.b.

«Kórisý» – sol ulyq merekeniń bir atrıbýty ǵana! Nege óz tynysymyzdy ózimiz taryltyp, qoldan jasandy meıramdar jasaýǵa qumarmyz? Nege kózkóreki aqıqattarǵa samarqaýlyq qylyp, jalǵannan perde tutýǵa oń ıyǵymyzdy berip turamyz?» depti.

«Imansyzdyq namazda – qyzyl­bastar salǵan jol» degen óleńi bar edi Abaıdyń. Endeshe, naýryzdyń 21-inen 22-sine qaraǵan ýaqyt bizdiń sanaǵa sińip qalǵan. Al Alash arystary men ǵulamalary jyl basy dep 13-inen de erte kúndi, 9 naýryzdy kórsetedi. Ony oqyǵanda, tipten qaıran qaldyq. Osynyń ózi etnograf zertteýshilerdi Naýryzdy tanı túsýge, tanyta túsýge jetelerdeı. «Maǵan da moıyn bur» deıtindeı. Qazir qazaq Naýryzdy ta­nymaq turmaq, áýeli shyn mánindegi jańa jyl retinde moıyndaý kerek shyǵar degen oıdamyz. О́ıtkeni Alash qaırat­kerleriniń eńbekterine kóz jú­girtkende, bul dástúr de, din de, ǵuryp ta emes, jańa jyldyń basy ekenin anyq tanımyz. Endeshe nege biz jańa jyldy shapanǵa orap, tusaýkeser rásimimen kómkerip, kıiz úıge tyǵyp qoıdyq? Be­sikke bóleý, tusaýkeser sııaqty joral­ǵylar bala qyrqynan shyqqanda, táı-táılaı bastaǵanda ja­salyp jatatyn joralǵylar ǵoı. At shaptyryp, kókpar tartyp, qyz qýyp, asyq oınap, aǵash otyrǵyzyp, tumanyń kózin ashatyn naǵyz jyl merekesi – Naýryz. «Qyr balasy» (Álıhan Bókeıhan) «Qazaq» gazetiniń 1914 jylǵy 9 naýryzdaǵy №53 sanynda «Jańa jyl» dep taıǵa tańba basqandaı: «Bul kúndi parsy tilinde «Naýryz» deıdi, jańa jyldyń basy deıdi... Bizdiń qazaqtyń Jańa jyly martta bolǵany adasqan emes. Jańa jyl martta bolsa kún men tún teń bol­ǵannan bastaý kerek. Eski stılde bul kún 9-shy mart bolady», dep jazypty.

Álıhan Bókeıhannyń bul dúnıesi Aı men Kún almasyp, táýlik pen jyl dóńgeleýinen habardar maman jilik­tep shaqpasa, ekiniń biri paıymdaı bermeıtin ǵylymı maqala. Oqyr­man­nyń kókeıinde nege 9 naýryz degen suraq qalady. Álıhan Bókeıhan ǵana emes, Mirjaqyp Dýlatuly, Maǵjan Jumabaev, taǵy basqalary da 9 naýryz dep kórsetedi. Alash arystarynyń qaı-qaısy bolsyn erekshe mán bergen Naýryz meıramyna gazetterde maqala jarııalap, astaryna úńilgen.

Á.Bókeıhan biz joǵaryda mysalǵa keltirgen «Jańa jyl» atty maqala arasynda kúntizbe jasalýynyń retine qaraı eski, jańa stıl dep qaras­ty­rady. «XIX ǵasyrda osy eki stıl arasy 12 táýlik edi. Bizde 7-inshi mart bol­sa, jańa stıl Eýropada 19-nshy mart edi. HH ǵasyrda jańa stıl kemde-kem jat­qan bir táýligin qo­syp aldy. Endi eski stıl arasy 13 kún bolady», deı­di. Eskishe 13-inde týady degen osy ma eken álde?

Máshhúr Júsip Kópeıuly «eń ulyq meıram» Naýryzdy qaısybir jyldary 14-inen bastap 22-sine deıin toılaýdyń jańa formasy oılastyrylyp, halyq nazaryna usynylǵan edi, aıaqsyz qaldy. «Zııatkerlik kúni», «Ulttyq taǵamdar kúni» syndy ataýly kúnder bartyn onda. Negizi bul da erteden bar ustyn, 14-inen bastap toılaý. Demek Ulystyń uly kúnin atap ótýde áýeli kún men tún teńeletin 13-in nazarǵa alǵan jón emes pe? Sonymen qatar «qazaqtyń Jańa jyly din áserinen taza. Bul kúni eshbir qul­shylyq, din ádetteri jasalmaıdy. Bar bolǵany el bir-birimen kórisip, «ja­syń qutty bolsyn!» deıdi.

...Bul meıramdy turmyspen, ǵy­lymmen baılanystyryp, qoǵamǵa ıgi is jasaıtyn meıram etý kerek» degen Maǵjan Jumabaevtyń sózi kúni búginge mańyzdy dep bilemiz.