Tatýlyq meıramy

Joǵaryda patsha aıtqandaı, búgingi ke­lip jetken Naýryz meıramynyń kúre tamy­ry – tatýlyq. Bul kúni renjiskender keshirisedi, shekiskender tatýlasady. Bile bilgenge, atalmysh meıramnyń ózegi de osy – tatýlyq. Qazirgi qoǵam úshin qajeti de – osy. Iаkı ejelgi meıram Naýryzdyń rýhanı ózegi «tatýlyq» uǵymyn merekeniń qundy qaǵıdatyna aınaldyrsaq edi.

Osy oraıda tatýlyq jaıly maıdanger-jazýshy Baýyrjan Momyshulynyń «Ushqan uıa» atty kitabynda myna bir oqıǵa aıtylady. Aq patsha zamany eken. Baýkeńniń naǵashysy Tekebaı bı men Baızaq datqanyń balasy Qabylbek ekeýi bolystyq saılaýǵa qatar túsedi. Báseke bolǵan soń eki tarap bir-birinen min izdeýi – zańdy qubylys. Qa­bylbektiń jaqtaýshylary Tekebaı bıdi «barymtaǵa beıim, para alady» dep oıazǵa aryz jazǵan eken. Mundaı jalaǵa jany kúıingen Tekebaıdyń úlken uly Serkebaı saıdyń tasyndaı onshaqty jigitti bastap atqa qonady. Aıdyndatyp Qabylbektiń aýylyna keledi. Ákesiniń qarsylasy Qabykeńe tike baryp, armansyz ákireńdeıdi. Qabylbek bolsa bylq etpeıdi. Tipti qabaǵyn da shytpapty.

Serkebaıdyń sózi shamyna tıgen el azamattary «Ýa, Qabylbek, ordamyzǵa at oına­tatyn bular kim edi, ulyqsat et tilersegin tilip, aıaǵyn aspanǵa qaratyp asyp qoıalyq», dep kijinedi. Tipti keıbir des bermeı eleýirep bara jatqan jigitterge Qabylbek «toqtańdar» deıdi aqyryp. «Erteń opyq jeıtin ózi bolady», deıdi ol. Sóıtip, ákesiniń qarsylasyn muqatyp, meımanasy asqan Serkebaı shapqan kúıi ákesiniń aldyna baryp:

– Qabylbektiń eki aıaǵyn bir etikke tyq­tym, tipti ol jumǵan aýyzyn asha almady, – deıdi elirip. Tekebaı bolsa jastyqtan basyn kóterip mán-jaıǵa qanyqqan soń balasyna «baryp turǵan aqymaq ekensiń, ózińnen 20 jas úlken adamǵa qalaı dátiń baryp til bezediń, biz qar­sylas shyǵarmyz, mundaı tatý­lyqty buzatyn qylyqqa qalaı dátiń bardy», dep nalıdy.

Sodan Tekebaı bı at-shapan aıybyn da­ıyn­dap, eldiń ıgi-jaqsylaryn bastap, toptyń aldyna kináli Serkebaıdy salyp alyp jolǵa shyǵady. Aýylǵa atshaptyrym qalǵanda Te­kebaı toptan ozyp shyǵyp: «Eı, Qabylbek, meniń myna kúshigim saǵan sháýildegen eken, aıybyn kóterip aldyńa keldim, sirá keshi­rersiń, tatýlasalyq», deıdi.

Joǵarydaǵy sózdi estigen Qabylbek bı­diń de qabyrǵasy sógilip, attan sekirip túsip: «Ýa, tekti arysym Tekebaı! Sen aýylyma kelgende attyń ústinde turyp sózińdi tyńdappyn-aý, keshir meni. Sen aǵa emessiń be, meniń aıbym Serkebaıdan asyp ketti bilem. Qaıta at-shapan aıybyń menen, Tekebaı aǵa, keshirgeısiz», dep ıilipti. Onymen qoımaı tý syrtynda qaýmalap turǵan qaýymǵa «Ýa, aǵaıyn, saılaýǵa túspeımin, qoıdym. Meni syılasańdar, daýystaryńdy Tekeńe be­rińder! Men úshin aǵaıynnyń berekesi men tatýlyǵynan asqan dúnıe joq», dep jar salypty. Qaıran atalarymyz-aı, eldiń berekesi úshin bılik-mansapty qıyp tastap, tatýlyqtyń týyn jyqpaǵan.

Osylaı aǵaıyn, burynǵy qazaq qara basynyń qamyn emes, halyqtyń tatýlyǵyn oılaǵan. Naýryz meıramynyń basty qaǵıdaty osy – tatýlyq. Zaman ózgeredi, qoǵamdyq sana túrlenedi. Qa­zirde sondaı. Ár kezde túrlengen qoǵa­my­nyń negizgi qundylyǵy bolady. Dál qazirgi qazaq qoǵamy úshin basty qundylyq – ta­týlyq. О́ıtkeni tatýlyq bar jerde baq turady.

«Keı qurby búgin tatý, erteń batý,

Tileýi, jaqyndyǵy – bári satý.

Kókireginde qaıaý joq, qııanat joq,

Qajymas, qaıta aınymas qaıran tatý!», dep Abaı atamyz aıtqandaı, qoǵam qunsyz­danǵan jaǵdaıda tatýlyq satýlyq sıpat alary haq. Halyq sanasyn mundaı oǵash jolǵa burmaıtyn rýhanı ustyn – Naýryz meıramynyń rýhanı kúretamyry – tatýlyq konsepsııasy.