Atymtaı jomart

Sonaý eki myńynshy jyldyń kóktemi edi. Keshkilik telearnadan aýyl týraly habar kórip otyrǵan. Berekesi qashqan jer eken. Tórt qubylasy tegis qaýsap jatyr. Bir kezde aýyl irgesindegi zıratty kórsetken. Atjalman qaptap ketipti. Imany qasym boldy. Jalma-jan sóndire salǵan. Ile qalyń oı qaýmalady. О́z aýylynyń jaı-kúıi qalaı eken? Oblys ortalyǵynyń irgesinde bolǵandyqtan ba, álde peshenesine bitken perzenttik mahabbaty ma, qoly qalt etkende jıi baryp turatyn. Qat-qabat tirshiliktiń aqbas tolqyndary áldeqaıda ala qashyp, asyǵys baryp, asyǵys qaıtady. Osy joly qaıran da qaıran aýyl jaıy kókiregin tuz quıǵandaı ashytyp, kóńilin muń torlamasy bar ma? Jańa kórgen, et júregin eljiretken aýyl beınesi bir aýyldyń ǵana emes, bar óńirdiń óńi tárizdi bolyp kilkildep kóz aldynda turyp aldy. Tań ata atqa qonǵan. Keshegi kórinis, telearnadan berilgen beı­opa tirshilik munda da saırap jatyr. Qystan shyqqan aýyl qotany adam kórgisiz. Qoranyń irgesine, sharbaqtyń janyna tóge salǵan maldyń qıy, esik kózindegi kúl, sabannyń qaldyǵy, shóptiń qıqymy. Aıaq basyp bolmaıdy. Jan adammen tildesken joq. Eshkimge aqyl aıtpady da. At basyn qaıtadan qalaǵa burǵan. Qyrýar tehnıka jaldady. Artatynyn da, tasıtynan da. Sol kúni júzden asa otbasy turatyn Qyzyltań aýylynda qyrýar jumys atqaryldy. Áldeneshe jyl boıy taý-taý bolyp jınalyp qalǵan qoqys taýsylar emes. Biraq qýatty tehnıka men qajyrly eńbek qandaı qıyndyqty bolsyn japyryp jiberedi emes pe? Onyń ústine álgi shalt qımylǵa elim degen et júrektiń lúpili qosylsa, alapat kúshke aınalary anyq. Mine, sodan beri oblys ortalyǵynda turatyn, jalpaq jurtqa jomarttyǵymen belgili tis dárigeri, Densaýlyq saqtaý salasynyń úzdigi Saǵyndyq Kenjetaev osy sharýany buljymas dástúrge aınaldyrǵan. Bıyl da kógildir Kóksheniń dıdaryna kógiljim boıaý jaǵyp, kóktem kelgeli aýyl tazalaýǵa aparatyn qajetti tehnıkamen kelisip otyr. Jalǵyz óz aýyly ǵana emes, qatarlas qonǵan Ortaq, Trofımovka tárizdi eldi mekenderdi de jıyrma úsh jyl boıy tazalap keledi.

Saǵyndyq Kenjetaıulynyń osy bir azamattyq sharýasyn kópten estip júretin edik. Biraq ózi men solaı jasap jatyrmyn dep tis jaryp aıta bermeıdi. Búgingi maqalany jazbaq nıet tanytqanymyzda da at-tonyn ala qashty.

– Maqtanýdyń esh reti joq, – deıdi keıip­ke­rimiz, – qol ushyn bersem, óz aýylym, ata-babamnyń mekeni.

– О́negeli isti aıtsaq, sizge qajeti bolmas, ózgeler úshin ádemi mysal ǵoı, – deımiz biz, – Alashtyń qolynan is keletin ár azamaty óz aýylyn abattandyryp jatsa, bar elimizdiń beınesi jaqsaryp ketpes pe edi?

Bizdiń ýájge toqtaǵandaı. Sálden soń ıkemge keldi. Taratyp aıta bastady. Oblys orta­­lyǵynyń irgesindegi Ýálıhannyń mazaryn kóterýge sebepshi bolǵandardyń biri. Negizgi eńbek, árıne, tóre tuqymy, el aǵa­sy, marqum Sansyzbaı Muqıtanovtiki. Al Saǵyndyq Kenjetaıuly aǵanyń nıetin qol­da­­ǵan­nyń biri.

Ánebir jyldary Kókshetaý qalasynyń tap irgesindegi «Qazaqstan» aýylynda ult janashyry, belgili geolog, ǵalym, marqum Aıtqajy Qazbekov aǵamyz ben ol kisiniń jubaıy Shámı apamyz Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan oral­maǵan maıdangerlerdiń arýaǵyna baǵysh­tap as beredi. Aýyl qotanynda qan maıdanda opat bolǵan el azamattarynyń esimderi jazylǵan obelısk ornatylady. Bozdaqtarǵa arnalyp Quran oqylǵan soń tirshiliktiń uzyn-sonar áńgimesi bastalmaı ma? Sol áńgimeniń birinde aýyl aqsaqaly Eslám Imanqulov Ivanovka selosynyń mańyndaǵy «Han súıegi» dep atalatyn tóbedegi Ýálı hannyń múrdesi jatyr degen derekti aıtady. Aqsaqaldyń aıtýyna qaraǵanda, tóre tuqymy jerlengen bul zıratta otyzdan asa adam máńgilik damyl tapqanǵa uqsaıdy. Eslám aqsaqal aıtqan eken:

– Bala kezimizde aýyl aqsaqaldary bul tóbeniń basynda tóreler jerlengen dep aıtatyn. Keıin oınap júrgenimizde tóbeniń eteginen adamnyń jiligin taýyp alǵanymyz da bar. Eldiń úlkenderi Quran oqyp, keshirim surap, qaıta kómgen edi. Sol ýaqytta jurt bul jerdi «Han zıraty» dep ataıtyn. Al súıektiń syrtqa shyǵý sebebi adamdardyń ashkózdiginen bolýy múmkin. Han tuqymy ómirden ozǵandardy jerlegende ózderimen birge tutynǵan buıymdaryn, asyl zattaryn birge kómedi degen ańyz jeldeı qaýlap turatyn. Ońaı olja izdegen kelimsekter kóne qorymdy timiskilep, osyndaı zattar izdese kerek.

Qanshama ýaqyt jatqannan keıin tastyń betin múk pen qyna basypty. Keıin ol tas Kókshetaý qalasyna jetkizildi. Tastaǵy jazýdy qazaqtyń belgili qalamgeri Seıten Saýytbekov oqyp, anyqtaǵan. Onda bylaı dep jazylypty: «Alladan basqa qudaı joq, Muhammed onyń elshisi, árbir jan ólim dámin tatady. Qupııa Uly Alladan, sypaıylyq ta Alla Taǵaladan. Qazaqshasy: 1782 jyly óz yqtııarymen, el-jurtymen, Rýsııa memleketi patshasynyń qarary /men/ Orta júzdiń hany /saılanǵan/ Ýálı han Abylaı han uly 1738 jyly týyp, 1820 jyly fánıden baqıǵa kóshti. 86 jasynda. Jazý qyrǵyz-qazaq sultany Sultan-Ǵazy Ýálı han /urpaǵy/ /buıryǵymen/ jazyldy».

Sansyzbaı aǵa qansha yqylasty bolsa da, jalǵyz ózine qıyn. Arada biraz ýaqyt ótken, birde Saǵyndyq Kenjetaıuly aǵasyna qaljyńdap:

– Aǵa, arǵy atań Abylaı kórgen tús shyn­dyq eken ǵoı? – deıdi.

Sansyzbaı aǵa inisiniń sóz astaryn túsin­gen. Sóıtip, álgi sóz túrtki bolyp Kókshe­taý­dyń bas kóterer bir top azamaty kúmbezin kún súıgen aıshyqty mazar turǵyzdy. Arýaq razy bol­ýy úshin. Keıingige belgi. Urpaqqa amanat. Qalaı bolǵan kúnde de qasıetti han arýaǵy esimin qasterleıtin qalyń qazaǵyna razy!

– Qıyn kez edi ǵoı. Qurylys materıaldary qasqaldaqtyń qanyndaı qat, tabyl­ǵan­nyń ózinde qymbat, – deıdi Saǵyndyq Kenjetaıuly, – bireý qoı, bireý taı berdi. Sol dúnıeniń basyn qurap, ózim de qarajat qosyp, eldiń basyn biriktirdik. Sansyzbaı sultannyń armany oryndaldy. Aǵamyz osy sharýanyń basy-qasynda júrdi. Negizgi eńbek – sol kisiniki.

Áıgili Toqtamys hannyń urpaqtary Qyzyl­tań aýylynda turady eken. Atymtaı jomart atanǵan Saǵyndyq aǵamyz eskertkish orna­týǵa muryndyq bolypty. Ekinshi dúnıe­júzilik soǵys kezinde shoq juldyzdaı shaǵyn aýyldan maıdan dalasyna attanǵan esil erlerdiń arýaǵyn qurmettep, óz qarajatyna eskert­kish turǵyzǵan. Maıdanda opat bolǵan­dar­men birge qan-qasaptan aman kelip, týǵan jerden topyraq buıyrǵan aǵalardyń aty da eskertkishtiń ekinshi betinde tańbalanǵan. Sol eskertkish ornatylǵan 2005 jyly aýyldaǵy bes soǵys ardagerine qomaqty qarjy berip, syı-sııapat jasaǵan. Oblys ortalyǵyndaǵy Naýan haziret meshitine jıhaz satyp ápergen. Kókshetaýdyń tóńiregindegi birneshe aýyldyń meshitine qamqorlyq qolyn sozǵan.

Rýhanı álemdi nurlandyrýǵa da hal-qade­rinshe kómektesedi. Qazaqtyń belgili jazý­shysy, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Sáken seri Júnisovke bes jigit birigip, avto­kó­lik mingizgen. Dál osyndaı syı-sııa­patty belgili onkolog dáriger О́mirbek Báı­kenovke de jasaǵan. Belgili aqyn, jazýshy Tólegen Qajybaevtyń shyǵarmashylyǵyna shynaıy qamqorlyq jasap, qoldaý kórsetken. Keıingi jastar da dál osyndaı meıirim shýa­ǵyna bólenip júr. El jaıy esinen shyq­paıtyn Saǵyndyq Kenjetaıulynyń qaıy­rym­dylyǵy bul ǵana emes.

Birde Zerendi aýdanynda turatyn jas jigit Túrkııaǵa bilim saparyna barmaqshy bolyp qarajattan qysylǵanda qaltasynan sýyryp alyp bere salypty. Kókshetaýlyq jastardyń biriniń bar shyǵynyn kóterip, Máskeýdegi oqýyna jóneltken. Mundaı sharýa az emes. Ekshep aıtsaq, mándisi de kóp. Byltyr kókshetaýlyq qaýym birligin kórsetip bátýaly is istedi. El ardaǵy Erkin Áýelbekovke Kókshetaý qalasynyń ortalyǵynda eńseli eskertkish ornatyldy. Kátepti qara narǵa júk bolar osy sharýanyń bel ortasynda Saǵyndyq Kenjetaev ta júrdi. Eskertkish jaıy talqyǵa túsken jıynda bir mıllıon teńgesin qosty.

Bar sharýany jipke tizgendeı etip aıtyp shyǵýdyń ózi bir jyr. Biz esinde qalǵanyn ǵana ekshedik. Keıingi elim degen jastarǵa ónege bolýy úshin.

Kókshetaý