Azattyq izashary

Sýretti túsirgen Erlan OMAR, «EQ»

«Nur jaýyp turǵan kóktemde, gúl tere barsań bókterge…» demeı me Muqa­ǵalı. Qazaqtyń túpsanasynda osy kóktemińiz túndi kún jeńgen Naýryzben baılanystyrylady. Ulttyń jany men qanyna sińisti bolmaǵan dúnıe ol eldiń aqynynyń da aýzynan shyǵýy neǵaıbyl. «Allanyń nury jaýsyn» deıtin qazaq. «Nur jaýyp turǵan kóktemde» dep Muqa­ǵalıdyń aıtqany tipten keremet, oralymdy shyqqan.

Ulttyń túpsanasyn qotaryp aıtyp turǵany kórinedi. Aqyrap pen qarashanyń qatqaǵyna urynyp, alty aı qys qar astynda qalyp kórmegen qalalyqtar túsine ber­meı­tin ne ǵalamattyń bári osy eki jolda jatyr. Bókterge gúl terip shyqpaǵan qoǵam túsine bermeıtin kóńildiń hoshy, ómirdiń desi de tóbe kórsetip turǵan joq pa?

«Kóne túrkiler, qazaqtar Naýryz merekesin «jyl basy» retinde ǵana emes, tabıǵattyń jańarýy retinde de toılaǵan» deıdi Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń professory, etnograf Táttigúl Kartaeva. «Naýryzdan soń jaz deımin» nemese «Naýryzdan soń jazdaımyn» degende kóktem mezgiliniń jańarýyn meńzegen halyq aýyz ádebıeti.

«Qazaq» gazetindegi (1914, №53) «Naýryz qutty bolsyn!» atty redaksııa­lyq quttyqtaýda Jańa jyldyq «jaz» tanymy berilgen. «9-shy martta tún men kún teńeledi. Sodan keıin kún uzatyp jyly bola bastaıdy. Kún jylyǵa aınalǵany – jazǵa aınalǵany. Sondyqtan 9-shy mart jaz basy bolyp tabylady. Jaz bolsa dúnıe jańalanady... Jyldyń tórt toqsannyń ishinde dúnıeni jasartyp, jańalaıtyn toqsany – jaz... Qysqan qys ótip, jaıly jaz kelgeni, adam túgil qımyldaǵan, qybyrlaǵan jannyń bári meıram etetin bir mezgil... Qys qaıǵysyn ótkizip, jazǵa ilinip, kóńilderi jadyrap, maldary tóldep, iri malǵa tól qosylyp, aýqattarynyń artqany qazaqtyń kózine kórinetin mezgil – jaz», deıdi.

Naýryz jyl basy bolsa, Muqańnyń sózine jazylǵan «Naýryz» áni de osy taqyryptaǵy ánderdiń kóshin bastap tur. Odan keıin qanshama án jazylyp, shyrqaldy Naýryz týraly. Báribir bul shyǵarma tuńǵysh bolyp qala beredi. Budan buryn da talaı týyndylar bolmady emes, bolyp baqqan der edik. Qıly zaman, qıyn qystaý kúnderde umytylyp qalǵan da. Ultty túp-tamyrymen qurtyp jiberýge tyrysqan keńes ókimeti kezinde alpys jyldan astam toılaýǵa tyıym salyp, 1988 jyly alǵash toılandy.

«Qansha ǵasyr sán bergen dalamyzǵa

О́zgeshe bir áni ediń baıtaq eldiń.

Sálem, Naýryz! Sen bizdiń aramyzǵa

Alpys eki jyldan soń qaıta keldiń.

Sen eń kóne jyrysyń sanamyzdyń,

Rýhı shattyǵymsyń tasyp tolǵan.

Seni toılap, babasy babamyzdyń

Ájemniń ájesine ǵashyq bolǵan»,

dep jyrlaı ma áıtpese Muhtar Shahanov. Osynshama úzilisten soń ábden umytýǵa aınalǵan Naýryzyn halyq qaıta toıla­ǵaly turǵanda mańdaıy jarq etken týyndynyń orny qashan da bólek jáne daralyǵyn saqtap qala bermek.

«Naýryz aıy týǵanda,

Toı bolýshy edi bul mańda»

dep bastap jiberse, siz de ilip ala jónelesiz. Áýeli óleńi týǵan bul án osylaı tutasyp túse salǵan tárizdi. Áýeni men óleńi kirigip ketkeni sonsha, qazir sózin jeke jyr retinde oqý qıyndaý. Birden áni baýrap alyp ketedi. Qar kóbesin sógip kelgen «altyn kúrek» jelindeı jyly lep tyńdarmanyn dúr silkindiredi. О́leńin Muqaǵalı Maqataev 1973 jyly jazypty. Roza Rymbaeva shyrqap shyqqanda, sahnany jandyryp jiberedi. О́leń atyn shyǵarǵan ánniń týýyna sebepshi Roza apaıdyń eńbegin aınalyp ótýge bolmaıdy. Qazaq dalasyna keńes ókimeti ornaǵaly toılaýǵa tyıym salynǵan Naýryz alǵash 1988 jyly saltanatty túrde atalyp ótkeli jatqanda, ánshige laıyqty án taýyp, shyrqaý tapsyrylypty. Roza apaıdyń kózine Muqaǵalıdyń «Naýryz» óleńi túsedi. Aqynnyń jyry jazylǵan kitapty alyp, kompozıtor Talǵat Sarybaevqa baryp áýenin jazyp berýin ótinedi. Ol kisi jazǵanda da, kelistirgen. Roza apaıdyń kúıeýi Tasqyn Oqapovtyń óńdeýimen án sol jylǵy Naýryz meıramynda jarq ete qalady ǵoı.

Ánniń qysqasha tarıhy ár jerde jazylyp júrgenimen, shýmaqtarynda buǵyp jatqan shyndyq pen emeýrinder týraly kóp aıtyla bermeıdi. Biz óleń joldary tek merekelik kóterińki kóńil kúıden ǵana turmaıtynyn aıtqymyz keledi.

«Naýryz aıy týǵanda,

Toı bolýshy edi bul mańda.

Saqtalýshy edi sybaǵa,

Saparǵa ketken uldarǵa,

Naýryz aıy týǵanda», dep bir qaıyra­dy aqyn. «Toı bolýshy edi bul mańda» dep ótken shaqpen sóıleıdi. О́ıt­keni óleń jazylǵan 1973 jyly Naýryz toıy jarııaly túrde toılanbaǵan emes pe? Osyndaǵy óleńniń bar qupııasy eleýsiz ǵana «edi» etistigine kómkerile salǵan. Iаǵnı kilt sóz – burynǵy ótken shaq «edi». Ertede toılanǵan, odan keıin toılanbaǵan... Aqyn bala kúninde Naýryz toıyn kórdi me eken, álde úlkenderden estidi me eken, ol jaǵy bizge beımálim. Múmkin el ishinde jyl keldi dep jasyryn toılaǵandar bolǵan da shyǵar. Tarıhta ondaı mysaldar jetip artylmaı ma? Kelesi eki jol bala Muqańnyń Naýryz toıyna kýá bolǵanyn rastaı túsetin sııaqty. Bala Muqań deıtin sebebimiz, «saqtalýshy edi sybaǵa, saparǵa ketken uldarǵa» dep taǵy da ótken shaqpen jazady. О́leńniń bastap­qy sóz qoldanysyna baılanysty álgindeı yrǵaqpen ketti dep aıta almaımyz.

Bul sybaǵa beıbit kúndegi týǵan-týys, kórshi-kólemge saqtalar sybaǵadan sál ózgeshe. Eki-úsh jylǵa áskerge nemese maı­danǵa ketken adamǵa saqtalǵan sybaǵa. Kelgen árbir jańa jyldan jaqsy­lyq kútetin yrymshyl qazaq Táńirden bala­synyń aman oralýyn tileıtinin uǵý qıyn emes. Dám berip duǵa qylmaı ma Naý­ryz toıynda? Onyń ústine aqynnyń bala­lyq shaǵy soǵys jyldarymen tuspa-tus keledi.

«Naýryz, naýryz, kún ıgi!

Kúni ıgi jerdiń túri ıgi.

Baýyry jylyp naýat-qar,

Babymen ǵana jibıdi.

Shashylyp yrys shanaqtan,

Shaqyryp bir úı bir úıdi,

Shattanýshy edi bir ıgi».

Munda da tabıǵı qubylystardy sýretteı kele, tómengi jaǵynda qazaq aýylynyń tynysyn aıtyp ketedi. «Sha­qy­ryp bir úı bir úıdi, shattanýshy edi bir ıgi» degende, taǵy da «edimen» qulata salady. «Buryn ıgiler bir shattanýshy edi, búgin ol da joqqa saıady».

«Osynaý ıgi keń jerge,

Naýryz aıy kelgende,

Naýryz toıyn bergende,

Kórmegender de armanda,

Armanda – ony kórgen de.

Kelip em ómir-ormanǵa,

Naýryz aıy kelgende».

Iá, budan keıin Naýryz týraly qansha án jazylyp, qanshasy shyrqalmady. Jyl saıyn demesek te, jyl ara bir ánnen shyrqalyp jatady. Bárin túgendeý múmkin emes, biz sóz etken týyndy sonyń bárine iz ashar bolǵanyn aıtqymyz keledi. Naýryz dýman jalǵasa bersin!