– О́zderińiz tańdap, qazir jumys istep júrgen salanyń búgingi betalysy qalaı? Shetelde alǵan bilimdi qoldanyp júrsizder me?
Sapar SATAI:
– Qazir halyqaralyq HEAD Aerospace kompanııasynda TMD elderi naryǵy boıynsha kommersııalyq dırektormyn. Bizdiń kompanııanyń maqsaty – ǵarysh salasyndaǵy tehnologııalardy álemdik naryqta kommersııalandyrý. Álemdegi ǵarysh naryǵynyń kólemi shamamen 400 mlrd dollarǵa teń. Sonyń ishinde kommersııalyq ǵaryshtyń úlesi 90 paıyzdan asyp túsedi. Kommersııalyq ǵaryshtan túsetin álemdik tabystyń 80 paıyzy AQSh pen Eýropa elderine tıesili. Ǵarysh salasynyń álemdik naryǵy jyldan jylǵa ósip keledi. О́ıtkeni bul sala kúndelikti ómirdiń qajettiligine aınaldy. Sondyqtan ǵaryshtyń elimiz úshin de keleshegi zor. Ásirese kommersııalyq ǵarysh salasy. Bul naryqty eki baǵytqa bólemiz. Birinshisi – ǵarysh apparattaryn qurastyrý, ushyrý jáne basqarý (upstream), ekinshisi – ǵarysh qyzmetteriniń ár saladaǵy qoldanysy (downstream). Biz ekinshi baǵytty damytýǵa kúsh salyp, salaǵa jeke kompanııalardyń kelýin qoldaýǵa tıispiz. Sonymen qatar óziniń ereksheligin paıdalanyp, Qazaqstan jaqyn jáne orta merzimde ǵaryshtyq qyzmetterin kórshiles elderge shyǵarýy kerek. Sonyń ishinde Ortalyq Azııa men túrki tildes elderdiń naryqtarynda nyq oryn alýǵa múmkindik bar. Al uzaq merzimde atalǵan eldermen ortaq naryqty birge ıgergen durys dep esepteımin.
Ǵarysh óndirisi san salaly. Onyń barlyǵyn qamtý endi damyp kele jatqan elimiz úshin qıyn jáne kóp qarjyny talap etedi. Elimiz qazirgi tańda tolyq sıkldi ǵarysh salasyn qurdy. Atap aıtqanda, ǵarysh tehnologııalary men apparattaryn jobalaý, qurastyrý jáne synaqtan ótkizý, ǵaryshqa ushyrý ári basqarý, sonymen qatar qoldanýshylarǵa qyzmet kórsetý qoldan keledi. Biraq sala aıaǵynan tolyq turǵan joq. Alda úlken jumys kútip tur. Bastapqy ýaqytta memleket tarapynan kómek qajet bolady. Ony memlekettik tapsyrys retinde iske asyrý kerek. Bolashaqta osy ýaqytqa deıin qurylǵan jerústi keshenderi men ǵarysh apparattaryn tolyqqandy ishki jáne syrtqy naryqta paıdalaný, turaqty túrde ǵalym, ınjener mamandardy daıarlaý mańyzdy.
О́zime kelsem, jınaǵan bilimim men tájirıbemdi aldaǵy ýaqytta elimizdiń ǵarysh salasyn damytýǵa jumsaıtynyma senimdimin.
Álibek YDYRYSULY:
– Jumysym bıomedısına, bıoalýantúrlilikti saqtaý jáne bilim berý salalarymen tyǵyz baılanysty. Qazirgi kezde bıomedısına jeke ǵylym retinde álemdik kóshbasshy salalardyń qatarynda kiredi. Ásirese pandemııadan keıin onyń mańyzdylyǵy arta tústi. Túrli baǵytta adam densaýlyǵyn saqtaýǵa baılanysty jańa zertteýler jasalyp jatyr. Bıoalýantúrlilikti qorǵaý jáne saqtaý da álem nazaryndaǵy salanyń biri. Jyl saıyn joıylyp bara jatqan túrler men antropogendik faktorlardyń qorshaǵan ortaǵa áseri kún tártibindegi máselege aınaldy. Bulardyń barlyǵynyń toqaılasatyn tusy bilim berý júıesi bolmaq. Men taǵylymdamadan ótken AQSh-ta bilim berýdiń ustanymdary «Alýantúrlilik, ádildik, múmkindigi shekteýlilik» bolyp keledi. Bul – sol qoǵamynyń óz ereksheligi. Sebebi AQSh qoǵamynda tarıhı toptar, násilder arasynda tamyry tereń jáne jańadan boı kótergen máseleler jeterlik. Sondyqtan amerıkalyq bilim berý júıesi joǵarydaǵy ustanymdardy ustanýǵa májbúr. Al álemdik turǵydan alǵanda qazir bilim berýdiń strategııasy Z jáne Alfa urpaqtaryna arnalǵan. Bul degenimiz – bilim berý júıesinde sandyq tehnologııalarǵa kóshý jáne aqparattyq kommýnıkasııalyq tehnologııalardy paıdalaný máseleleri ózekti degen sóz.
Men AQSh-ta «Bolashaq» stıpendııasy aıasyndaǵy «500 ǵalym» jobasymen The George Washington University-den taǵylymdamadan ótip keldim. Bir jyl boıy AQSh-tyń bilim jáne ǵylym júıesiniń uıymdastyrylýymen, jumys isteý mehanızmderimen, bilim berý uıymdarynyń qyzmetimen tanysyp, arnaıy shaqyrylǵan professorlardan dáris tyńdap, jeke jobalarymyzdy qorǵadyq. Rasynda batystyq bilim men ǵylym júıesinen úlgi alar, úırener jerimiz kóp. Mysaly, mektepterde oqýlyqtardyń joqtyǵy, ádildik prınıspimen oqytý, joǵary oqý oryndarymen ǵylymda akademııalyq erkindik ornatý sekildi dúnıelerdi bizde de keńinen qoldanýǵa bolady. Degenmen olardyń da óz máselesi jeterlik. Bul máseleler qoǵamdaǵy tarıhy tym tereńdep ketken alýantúrlilik, násildik jáne kózqarastaǵy aıyrmashylyqtan shyqqan. Sondyqtan AQSh quzyrettilikterdi negiz etken bilim berý ustanymyn ustanýǵa májbúr. Al bizge dál qazir ulttyq qundylyqtarmen sýarylǵan ıdeologııa kerek.
Bekdáýlet ShÚKIRǴALIEV:
– Astronomııa jáne astrofızıka salasynda zertteýler júrgizemin. Elimizdiń bul salada qolǵa alǵan zertteý jumystarynyń betalysy óte jaqsy. Nazarbayev University-inde Nobel syılyǵynyń laýreaty Djordj Smýtt irgetasyn qalaǵan energetıkalyq ǵarysh zerthanasynda jumys istep jatyrmyn. Bizdiń zerthanadaǵy jumys teorııalyq, baqylaý jáne quraldardy qurastyrý sııaqty birneshe baǵytta júrgiziledi. Zertteý nátıjelerin joǵary deńgeıdegi halyqaralyq basylymdarda jarııaladyq. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi Ǵylym komıtetiniń ǵylymı granttarynyń kóp kómegi tıdi. 2019 jyly elge oralǵan soń, osy zerthanaǵa jumysqa turdym. Odan keıin Ǵylym komıtetiniń granttaryn utyp alyp, sol arqyly kóptegen joba jasaldy. Qazir birneshe stýdentti ǵylymı jumysqa jumyldyryp, olardyń ǵylymı zertteýlerge degen yntasyn oıatyp, qolushyn berip jatqan jaıymyz bar. Almatydaǵy V.Fesenkov atyndaǵy astrofızıka ınstıtýtynda da kóptegen zertteý júrgizilip jatyr. Shetelden bilim alyp kelgen jas ǵalymdardyń jumystary otandyq ǵylymǵa septigin tıgizip jatyr. Shetelden alǵan bilimdi elde qoldanýǵa barlyq múmkindik jasalǵan.
– Elimizdiń ǵylym salasyn sıfrlandyrý múmkindigin qalaı baǵalaısyzdar? Shetelde bul tájirıbe qalaı júzege asady?
Sapar SATAI:
– Bul suraqqa eki baǵytta jaýap bergen jón bolar. Birinshiden, eger eldegi ǵylym deńgeıiniń sıfrlyq tehnologııalarmen jabdyqtalý múmkindigin aıtatyn bolsaq, ol ǵylymdy qarjylandyrýǵa kelip tireledi. Menińshe, ǵylymdy qarjylandyrý eldegi ekonomıkanyń damý deńgeıi men óndiristiń nemese bıznestiń otandyq ǵylymǵa degen suranysyna tikeleı baılanysty. Otandyq ǵylymnyń ortasynda júrmegendikten, bizdegi ǵylym ortalyqtarynyń qanshalyqty sıfrlyq tehnologııalarmen jabdyqtalǵanyn nemese olardyń qanshalyqty engizilgenin dóp basyp aıta almaımyn. Degenmen buryn ózim eńbek etken elimizdiń ǵarysh salasyna qatysty pikir bildire alamyn. Bul baǵytta bizdiń ǵalymdar nátıjeli jumystar júrgizgenine kýámin. Mysaly, Almatyda ornalasqan Ulttyq ǵaryshtyq zertteýler men tehnologııalar ortalyǵy – otandyq ǵarysh salasyn fýndamentaldy jáne qoldanbaly ǵylymı zertteý jumystarymen tolyq qamtamasyz etetin birden bir uıym. Mundaı ortalyqtardyń halyqaralyq deńgeıde jumys isteýine qyrýar qarjy kerek. Al bul óz kezeginde ǵarysh óndirisiniń qarqyndy damýyna, sonyń ishinde ulttyq jáne jeke kompanııalardyń otandyq qoldanbaly ǵarysh ǵylymyna qanshalyqty suranysy bar ekenine táýeldi. Qazirgi ýaqytta memleket fýndamentaldy jáne qoldanbaly ǵylym salasyn qarjylandyrýdy ulǵaıtý ústinde. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi irgeli reformalardy bastap ta ketti. Bul bastamalardyń nátıjeli bolaryna senemin.
Ekinshiden, negizi sıfrlandyrý ǵylymı zertteýler men uıymdardan bastaldy. Sondyqtan ǵylym qashanda sıfrlyq tehnologııalarǵa negizdelgen jáne solaı bolyp qala bermek. Kez kelgen salada sıfrlandyrý teorııadan, baǵdarlamalyq qamtamasyz etýdi engizý ári ázirleý algorıtmderinen jáne naqty tehnologııalyq úderisterdi júzege asyrý nemese jańa tehnologııany qurý úshin kompıýterlik baǵdarlamalardy tańdaýdyń negizdemesinen bastalady. Demek qazirgi ǵylymdy sıfrlandyrýdan tys qaraýdyń reti joq. Shet elderde bul tájirıbe ár eldiń ekonomıkasynyń damýyna baılanysty oryn alady. Onyń ishinde damyǵan elderde joǵary qarqynmen iske asyp keledi. Sebebi olarda ǵylymǵa degen suranys óte joǵary jáne ǵylym men óndiris bir birimen tyǵyz baılanysty. Mysaly, ózim eńbek etetin ǵarysh salasyn alsaq, biz aldyńǵy qatarly ǵarysh tehnologııalaryn álemdik deńgeıde kommersııalandyramyz. Tehnologııalardyń kóbi Azııa elderinde, onyń ishinde basym bóligi Qytaıda daıyndalǵan tehnologııalar.
Álibek YDYRYSULY:
– Elimizde bilim men ǵylymnyń damýyna basty kedergi – bul salanyń «synaq alańyna» aınalýy. Basshylyq aýysqan saıyn bilim berý júıesiniń ózgerip otyrýy sapany tómendetedi. Bıorıtm degen ǵylym bar, ol tiri aǵzalardyń yrǵaqtyq ereksheligin zertteıdi. Máselen, adam balasynyń túnde uıyqtap, kúndiz árekette bolýyn alaıyq. Uıqynyń keshki saǵat 22:30-dan bastap, tańerteńgi 6:00-ge deıin jalǵasýy aǵzadaǵy gormondarmen rettelip qoıylǵan. Qazirgi kezde túrli aýrýlardyń kóbeıýiniń basty sebebi retinde bıologııalyq yrǵaqtyń buzylýy aıtylady. Bilim júıesi de osy sekildi jumys isteý yrǵaǵyn únemi ózgertip otyrýǵa májbúr. Úılesimdilik joq, sonyń keri áserin kórip otyrmyz. Ekinshi bir másele – qundylyqtar men ulttyq ıdeologııa. Keıingi Jańartylǵan bilim berý júıesi de quzyrettilikterge negizdelgen. Alaıda memleket pen qoǵamnyń túp qazyǵy sanalatyn tarıhı qundylyqtarymyz eskerilmeı qaldy. Aıta bersek, áńgime kóp. Máselen, bizdegi oqý baǵdarlamalary únemi úzdikterge arnap jasalady. Tabıǵatta popýlıasııanyń 2 paıyzy ǵana genetıkalyq artyqshylyǵyna baılanysty qatarynan oza týady. Al biz olardy Nazarbaev zııatkerlik mektebi, fızıka-matematıka mektebi jáne basqa da daryndy balalarǵa arnalǵan bilim ordalaryna jınap aldyq ta, jaǵdaıdyń barlyǵyn jasap berdik. Olardyń nátıjesin jalpydan talap etip otyrmyz. Ǵylymdaǵy jaǵdaı da osy. Nazarbayev University-iniń qarjylyq jáne zerthanalyq jaǵdaıynda kútiletin ǵylymı nátıjelerdi aımaqtyq joǵary oqý oryndarynan talap etemiz. Bul durys emes. Degenmen keıingi jyldary júrgizilgen reformalardan bilim jáne ǵylym salasynda sapaly ilgerileý baıqalady. Birinshiden, sala qaǵazbastylyqtan arylyp keledi. Ekinshiden, sıfrlandyrý úderisi qarqyndy júrip jatyr. Úshinshiden, qarajat kóp bóline bastady.
Bekdáýlet ShÚKIRǴALIEV:
– Jalpy, sıfrlandyrý degende til ushyna aldymen bank qyzmetin, memlekettik organdardyń jumysyn sıfrly formatqa kóshirý oralady. Osy turǵydan alǵanda ǵylymdy sıfrlandyrýdyń qanshalyqty qıyn ekenin ańǵarasyz. Ǵylym jalpy halyqqa qyzmet kórsetý salasy bolmaǵandyqtan, naqty sıfrlandyrý múmkin emes. Al ǵylymǵa qajetti sıfrlandyrýdy sóz etsek, onda ǵylym áldeqashan sıfrlandyrylyp qoıǵan degen pikirdi aıtqym keledi. Máselen, meniń salamda zertteýlerdiń 90-95 paıyzy kompıýterdi qoldaný arqyly júrgiziledi. Teorııalyq esepteýler de, kompıýterdegi modeldeý nemese baqylaý jasaý, teleskoptardy jasaý jáne odan alynǵan málimetterdi alýdyń barlyǵy sıfrly túrde júzege asyrylady. О́zim de jeke jumystarymdy sıfrlyq júıe arqyly isteımin. Mysaly, negizgi zertteý jumystarymdy kompıýterde modeldeý arqyly jasaımyn. Ǵylym salasy tolyǵymen sıfrlandyryldy deýimniń sebebi de sondyqtan.
– Ǵylymdy damytýda nege kóńil bólgen jón?
Sapar SATAI:
– Aldymen ǵylymı uıymdardy tıisti sıfrlyq ınfraqurylymmen – serverlermen, baǵdarlamalyq jáne algorıtmdik qoldaýmen, tıisti jelilik jabdyqtarmen qamtamasyz etýge nazar aýdarý qajet. Bul barlyq ǵylymı uıym úshin ózekti jáne salalardy sıfrlandyrýdyń ǵylymı sheshimi sanalady.
Bekdáýlet ShÚKIRǴALIEV:
– Áýeli qazaq ǵylymyndaǵy irgeli ǵylymdardy zertteıtin sapaly ǵalymdardyń sanyn arttyrý kerek. Sebebi bul salada ozyq tehnologııalar qoldanylady jáne olardy ǵalymdar bir-birimen ózara bólisýge tıis. Irgeli ǵylymı zertteýler kezinde ashylǵan jańalyqtar kommersııalandyrýdan nemese tehnologııaǵa aınalýdan alshaq turady. Bul – óte úlken talaptarǵa saı oryndalatyn dúnıeler. Sol úshin bul jańalyqtar ǵalymdar arasynda ultyna, memleketine qaramastan ózara bóliske túsedi. Men elden ketpeı turyp ta sheteldik ǵalymdarmen birge ǵylymı jumystar júrgizdim. Birlesip modýlder qurastyrdyq. Bizdiń elde buǵan saı keletin joǵary deńgeıli kompıýter qurylǵylary joq ekenin sonda ańǵardyq. Qytaı men Germanııadaǵy áriptesterimiz ózderiniń sýper klasty kompıýterlerin qoldanýǵa múmkindik bergen soń ǵana tyǵyryqtan shyqtyq. Eger bizde ozyq tehnologııalarmen jumys isteıtin ǵalymdar kóp bolsa, olar ózge elderdiń ozyq tájirıbesin elimizge ákeledi. Olardyń jańa quraldaryn qalaı qoldanýdy meńgerip, ony ózimizdiń jas ǵalymdarǵa, stýdentterge úırete alady. Qysqasy, irgeli ǵylym qazir tehnologııadan árdaıym alda júredi. О́ıtkeni saladaǵy zertteýlerge qoıylatyn talaptar óte joǵary.
– Ǵylymı ultqa aınalý úshin ne isteý kerek?
Sapar SATAI:
– Birinshiden, ǵylymǵa degen kózqarasty ózgertip, ony ınnovasııa men jańa tehnologııalardy damytýdyń qaınar kózi dep qaraý kerek. Sonymen qatar bıznes otandyq ozyq ǵylymı tehnologııalardy engizýge múddeli bolýy qajet. Al ondaı tehnologııalar elimizde joq emes bar. Ekinshiden, ǵylymı qyzmetkerdiń bedelin, yntasyn kóterý mańyzdy. Jaqyn bolashaqta ǵalymdarǵa joǵary jalaqy tóleýdiń tetigin tabýǵa tıispiz. Qoldanbaly ǵylymdy qarjylandyrý tetigin ózgertý qajet. Tapsyrys berýshi rólinde bıznes pen salalyq mınıstrlikter bolýy kerek. Al qarjylandyrý kólemi eldiń ishki jalpy óniminiń 1-2 paıyz deńgeıinde bolýy shart. Úshinshiden, ǵylymdy basqarý qurylymyn ózgertý mańyzdy. Qazir ǵylym men joǵary bilim bir mınıstrliktiń, ınnovasııa ekinshi bir organnyń, salalyq tehnologııa saıasaty úshinshi bir vedomstvonyń quzyretinde. Damyǵan elderdiń tájirıbesin zerdeleı otyryp, birtutas organ qurý qajet. Mysaly, Ǵylym, ınnovasııa jáne tehnologııalyq saıasat agenttigin qurýǵa bolady.
Joǵaryda aıtylǵan oılarǵa qosymsha, jalpyǵa málim kelesideı is-sharalardyń da elimizdegi ǵylym men tehnologııany damytýda nátıjesi zor bolmaq. Birinshiden, ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarǵa ınvestısııalardy ulǵaıtý kerek. Úkimet jeke sektordyń osy baǵyttaǵy jumystardy ınvestısııalaýyna salyqtyq jeńildikter berip, ǵylymı jobalardy qarjylandyrý úshin memleket-jekemenshik áriptestik ornatýdy qarastyrýy qajet. Ekinshiden, adamı kapıtaldy damytý kerek. Myqty ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq ekojúıeni qurý úshin bilikti jumys kúshin damytý mańyzdy. Ǵalymdardyń, ınjenerlerdiń jáne zertteýshilerdiń daryndy pýlyn damytý úshin bilim berý jáne oqytý baǵdarlamalaryna ınvestısııa salýdy qarastyrǵan abzal. El ishinde talanttardy tartý jáne olardy syrtqa jibermeı elde ustap qalý baǵdarlamalary jumys isteýi shart. Úshinshiden, zertteý ınstıtýttaryn qurý kerek. Belgili bir salalarǵa baǵyttalǵan zertteý ınstıtýttaryn qurý yntymaqtastyq pen ınnovasııany jeńildetýge kómektesedi. Bul ınstıtýttar zertteýshilerdi qarjylandyrý, ınfraqurylym jáne basqa resýrstarmen qamtamasyz etip, jańa tehnologııalardy damytýǵa qoldaý kórsete alady. Tórtinshiden, halyqaralyq yntymaqtastyqty yntalandyrý mańyzdy. Bul qadam Qazaqstanǵa basqa elder men ınstıtýttardyń tájirıbesi men resýrstaryn paıdalanýǵa septigin tıgizedi. Elimiz yntymaqtastyq pen bilim almasýdy jeńildetý úshin halyqaralyq ǵylymı mekemelermen jáne uıymdarmen seriktestik ornatý múmkindigin qarastyrǵany jón. Besinshiden, kásipkerlik pen ınnovasııany yntalandyrý qajet. Bul ekonomıkalyq ósýdi yntalandyrýǵa jáne elimizde jańa múmkindikterdiń paıda bolýyna jol ashady. Úkimet startaptardy granttar nemese venchýrlyq qorlar arqyly qarjylandyrý men qoldaýdy, ınkýbatorlar men akseleratorlardy qurýdy, ınnovasııalar men táýekelderdi qabyldaý mádenıetin ilgeriletýdi qarastyrǵany abzal.
Álibek YDYRYSULY:
– Eldegi ǵylymdy áli qazaq ǵylymy deýge kelmeıdi. Sebebi qazaq ǵylymy bolý úshin qazaq tili ǵylymı aınalymǵa tolyq enýi kerek. Basqa elderden aıyrmashylyǵymyz – biz magıstratýra men doktorantýraǵa túsýshilerden qazaq tilin tolyq bilýin jáne el azamattarynan maqalany qazaqsha jazyp, dıssertasııany qazaqsha qorǵaýyn talap ete almaı otyrmyz. Bul bir jaǵynan «ala qoıdy, bóle qyrqýǵa» ákelse, ekinshi jaǵynan mektepter men ýnıversıtetterde qazaq tildi balalardyń qazaqsha sapaly ǵylymı materıaldarmen qamtamasyz etilýine kedergi keltirip otyr. Oqý materıaldary jetispegen soń bilim sapasy da tómendeıdi.
Bekdáýlet ShÚKIRǴALIEV:
– Ǵylymı ultqa aınalý úshin eń aldymen, irgeli zertteýlermen aınalysatyn bilikti mamandar, ǵalymdar kóp bolýy kerek. Akademııalyq shynshyldyqty ustanatyn ǵalymdardy aıtyp otyrmyn. Bir býynnyń artynan ergender solarǵa qarap boı túzeıdi, birneshe býyn ǵalymdary qalyptassa, ári qaraı ǵylymy damyǵan, tehnokratty memleket bolýǵa múmkindik bar. Durysy – ǵylymǵa kóńil bólý.
Dóńgelek ústeldi júrgizgen Dúısenáli ÁLIMAQYN,
«Egemen Qazaqstan»
