Sıfrlyq aýtızm men «klassıkalyq» aýtızmniń aıyrmashylyǵy
Máselen, qazir nomofobııa degen bar, bul – smartfonsyz qalýdan qorqý. Bul termın 2008 jyly paıda bolyp, 2018 jyly Kembrıdj sózdigine engen. Nomofob adam gadjetiniń qýaty bite bastaǵanda nemese bir jerde umyt qaldyrǵan kezde mazasyz kúı keshedi. Telefonsyz qalý qateri jaqyndaǵan saıyn júregi qatty soǵyp, taǵatsyz kúı keship, ashýǵa boı aldyrady. Ǵalymdar bul ahýal týraly «HHI ǵasyrdaǵy eń aýyr táýeldiliktiń biri bolýy múmkin» degen boljam jasaǵan. Tipti ony psıhıkalyq aýytqý retinde dıagnostıkalyq emdeýge tirkeýdi usynǵan.
Ekinshisi, fabbıng – áriptesterdiń, qonaqtardyń, tipti eń jaqyn jandaryńnyń ortasynda otyrǵanda da smartfonnan bas almaý, ıaǵnı fabber kóppen otyrǵan kezinde de janyndaǵy adamǵa emes, qolyndaǵy gadjetine ǵana nazar aýdarady. Osylaısha, qoǵamdyq ortadan oqshaýlanady.
Úshinshisi, fomo – mańyzdy nárseden qur qalamyn dep degbirsizdený. Bul termın de 2013 jyly resmı túrde Oksford sózdigine engen. Mundaı psıhologııalyq dertke dýshar bolǵandar áleýmettik jeli qoldanýshylarynyń jyly sózi men jaǵymdy pikirine muqtaj. Iаǵnı oqyrmandary qolpashtap jazbaı qalsa, jarııalanymdary qaralym jınamasa, ol adamnyń kóńiliniń qoshy bolmaı, kúızeliske ushyraıdy.
Kúlkili bolyp kórinýi de múmkin, mundaı keselge boı aldyrǵandar ózine ózi kóńili tolmaı, ózinen kóp «laık» jınaıtyndarǵa qyzyǵýmen, solarmen ózin salystyrýmen kúni ótip jatqanyn túsinbeıdi. Áleýmettik jelide eshkim jazbasyna nazar aýdarmasa, tipti ózin qorash, qoǵamǵa kereksiz sezinip, jantásilim etýge deıin barady.
Oǵan qosa keıingi jyldary osy zamandaǵy adamdardyń ómirine «sandyq detoksıkasııa» degen termın kirdi. Bul – sıfrlyq tehnologııalardan sanaly túrde belgili bir ýaqytqa bas tartý. Aǵzany zııandy, ýly qaldyqtardan qutylý úshin «detoksıkasııa» jasalynatyn bolsa, mı, aqyl-esti qajetsiz aqparattardan aryltý úshin de osy ádiske júginýge bolady eken. Detoks tásili táýlikpen sanaspaı, sıfrlyq qurylǵydan bas almaıtyn, odan bir sátke kóz jazyp qalsa, qymbatynan aıyrylǵandaı mazasyz kúı keshetin jandarǵa arnalǵan. Al endi muny aýrýdyń biri demeı kórińizshi. Sondyqtan da búgingi tańda osydan qutylý úshin onlaın qosymshalar men detoks kýrstar paıda bolyp jatyr.
Bul derttiń dendegeni sol, týrızm termınine de «Merekelerdegi sandyq detoksıkasııa» degen jańa saıahat túri qosylǵan. Mundaı týrlardyń týrısteri sapar shekken kezinde WI-FI ornatylmaǵan qonaqúılerge ornalastyrylady. Tipti mundaı jıhankezderdiń smartfondaryn jınap alý máselesi de qarastyrylǵan. Osylaısha, saıahatshylar vırtýaldy álemnen alystap, tabıǵat aıasynda tynys alady. Aınalasynda tiri, basqa jáne naǵyz ómir ótip jatqanyn kóredi.
Degenmen qazirgi kúnderi sıfrlyq aýtızm dertine dýshar bolyp qalmaý úshin smartfondaǵy App Store, Play Market qosymshasynan arnaıy taımerdi kóshirip alý qarastyrylǵan. Bul tetik sizdiń ınternette qansha ýaqyt otyrǵanyńyzdy qaperge salyp, baqylaý jasap otyrady.
Mamandardyń aıtýynsha, sıfrlyq aýtızm – mı qyzmeti buzylýynyń jańa, áli zerttelmegen túri. Aýtızmniń ózi danyshpandardyń keseli degen paıym bar jáne onyń 98 túri bolsa da, osynyń aqıqat ekenin naqtylaý qıyn.
«Vırtýaldy aýtızm jaqynda paıda boldy, oǵan 10 jyl da bolǵan joq. Ol mýltımedııalyq plazmalar, planshetter men telefondar paıda bolǵan kezde damı bastady. Balalar qalypty damymaǵan kezde, biz nevrologter nevrologııalyq keri ketý dep ataımyz. Eger «klassıkalyq» aýtızmniń týabitti alǵysharttary bolsa, aýytqýshylyqtyń bul túri tek 1,5 jasta kórinedi», deıdi balalardyń nevrologııalyq patologııasyna mamandanǵan Konstantın Pýshkarev.
Sarapshynyń aıtýynsha, sıfrlyq aýtızmniń damýy sóıleý qalyptasqannan keıin bastalady jáne asqazan-ishek joldarymen tikeleı baılanysty kórinedi.
«Biz barlyq aqparatty aýyz arqyly qabyldaımyz. Dámdik analızatorlar jáne balanyń zattardy zertteýi – munyń bári synaq ádisimen damıdy. Damýdyń osy tarmaǵyndaǵy mańyzdy sát – balanyń 6 aılyq jasy, jarma, kartop ezbesi sııaqty basqa da qosymsha tamaq bere bastaıtyn kezi. Dál osy kezeńde nevrologııalyq keselderden aınalyp ótýge bolady. Sebebi mı bárin túsinedi: tamaqty shaınaý kerek ekenin biledi. Osylaısha, artıkýlıasııalyq daǵdylar damıdy», deıdi nevropatolog.
Qysqasy, mamandar tamaq iship otyrǵan balaǵa gadjet bergen kezde mıdyń tektonıkasy buzylatynyn aıtady.
«Satyp alǵan» aýrýdyń emi bar
Aýytqýdyń basy – kompıýter, gadjetterde 4 saǵattan artyq tapjylmaı otyrýdan bastalady. Máselen, rýmynııalyq psıholog Marıýs Zamfır ábden zertteı kele osyndaı qorytyndyǵa kelgen. Ǵalymnyń fransýz áriptesteri bir aı boıy gadjetterden bas tartqan keıbir balalar aýtızm belgilerinen aıyqqanyn anyqtaǵan.
Qazirgi tańda otandyq psıhıatrlar «Balanyń janyn aýyrtpaı, telefonnan qalaı ajyratýǵa bolady?» degen ádistemelik qural ázirlep otyr. Buǵan Almaty qalalyq psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵy men Qazaqstan-Reseı medısınalyq ýnıversıtetiniń bilikti psıhıatrlary, psıhologteri jańa ádistemelik qural ázirleýge kirisip otyr. О́ıtkeni sıfrlyq tehnologııa damyǵan saıyn kompıýterlik oıyndarǵa úıir balalar kóbeıip qana qoımaı, olardyń kópshiliginiń qorshaǵan ortamen qarym-qatynasy azaıyp, qımyl-qozǵalysy shektelip, oılaý qabiletiniń damýy tejele bastaǵany baıqalyp otyr.
Almaty qalalyq psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵynyń dırektory Sapar Rahmensheevtiń aıtýynsha, psıhologterdiń kómegine júginetin ata-analar jıilegen. Telefonsyz tamaq ishpeıtin, uıyqtamaıtyn, oınamaıtyn táýeldi balalardyń eń kishkentaıy – eki aılyq náreste. Sıfrlyq dáýirde beleń alǵan osyndaı oqıǵalar ádistemelik oqý quralyn ázirleýge túrtki boldy deıdi ortalyq basshysy.
– Birinshiden, sıfrlyq qurylǵylarǵa jipsiz baılanǵan balalardyń kórý qabileti nasharlaıdy. Oftalmolog mamandardyń kabınetinde qazir uzyn-sonar kezekti kóresiz. Ekinshiden, bala telefonǵa telmirgende birqalypty otyrady. Bul omyrtqalarynyń qısyq ósýine tikeleı áser etedi. Úshinshiden, olardyń psıhıkalyq minez-qulqy ózgeredi. Minezi tez qubylady. Telefondy alyp qoısa, ashýlanyp, daý shyǵarady. Sirkesi sý kótermeıdi. Qany basyna shaýyp, julqynyp, aıbat kórsetýge de daıyn turady. Bizdiń ortalyqta emdelgen balalardy zertteý barysynda minez-qulyqtaǵy aýytqýdy, oqshaýlaný sııaqty ózgeristerdi baıqadyq, – deıdi ortalyqtyń dırektory S.Rahmensheev.
Degenmen psıhologter balanyń názik psıhıkasyn táýeldilikten qutqarýǵa bolady dep sendirdi. Qazirgi tańda tek bir Almatynyń ózinde 2 myńǵa jýyq kámelet jasyna tolmaǵan ul-qyz psıhıkalyq esepte tirkeýde tur. Olardyń 12-si shızofrenııa F20 boıynsha tirkelse, aqyl-esi kem 664 naýqas, aýtızmge shaldyqqan 613 bala dárigerlerdiń baqylaýynda tur. Bıyl júıke aýrýlaryna shıpa izdep kelgen balalar sany 200-ge jýyq kóbeıgen. Al ádistemelik qural keleshekte mektep psıhologteri men ustazdardyń kómekshi quralyna aınalatynyn aıtady mamandar.
Sıfrlyq aýtızminiń kodtalýy áli tirkelmegendikten, sáıkesinshe resmı dıagnozy da joq. Biraq sábıdiń tili tym kesh shyǵatyn bolsa, atyn atap shaqyrǵanda estimegendeı máńgirip otyrsa, balalarmen til tabysyp oınaı almasa, ıakı sebepsiz qatygezdenýi osy keseldiń basy dep bilý kerek. Mundaı balalardyń qandaı da bir oıynǵa, iske degen qyzyǵýshylyqtary da shekteýli bolyp kelmek. Ol balalarǵa mindetti túrde nevropatolog, logoped, defektolog mamandardyń kómegi qajet.
Jýyrda osy máselege oraı, Almatydaǵy О́ńirlik kommýnıkasııalar qyzmetiniń alańynda «Arnaıy jáne ınklıýzıvti bilim berýdi damytýdyń ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy» baspasóz máslıhatyn ótkizgen edi. Mamandar dúnıe júzinde, onyń ishinde Qazaqstanda da aýtızmge shaldyqqan balalardyń sany artyp kele jatqanyn naqty mysaldarmen dáıektep otyr. Statıstıkaǵa sáıkes, erte bastan aýtızmge shaldyqqan balalardyń sany – 1 052, mektep jasyna deıingi balalar sany (3-5 jasqa deıin) – 4 331, 6 jastan 18 jasqa deıingi balalar – 6 704.
«Biz aýtıst-balalardyń jasyna qaraı sany kóbeıgenin baıqaımyz. Basty sebepteriniń biri – erte jastan aýtızmmen aýyratyn balalarǵa psıhologııalyq-pedagogıkalyq kómek kórsetýdiń jetkiliksizdigi, balanyń damýyna erte aralasýdyń bolmaýy. Qazirgi zamanda erte aralasýdyń mańyzdylyǵy týraly aıtylyp júrgenimen, álemdik statıstıka erte túzetý kómegi bar aýtızmmen aýyratyn balalardyń 60-70 paıyzy qoǵamda jaqsy beıimdelip, áleýmettenetinin kórsetedi», deıdi Ortalyqtyń Ońaltý jáne jańa tehnologııalardy engizý bóliminiń meńgerýshisi, joǵary sanattaǵy pedagog-psıholog Záýre Jangeldınova.
Bul rette elimizde 208 psıhologııalyq-pedagogıkalyq túzetý kabıneti men 18 jasqa deıingi balalarǵa jeke nemese toptyq túrde kómek kórsetetin 13 respýblıkalyq ortalyq bar ekenin aıta ketken jón. Sondaı-aq 44 arnaıy jáne jalpy bilim beretin mektepke deıingi uıymdarda jáne 9 aýtızm ortalyǵynda dertti balalarǵa psıhologııalyq-pedagogıkalyq kómek kórsetiledi.
2020 jyly mamandarymyz aýtızmi bar balalardyń kópshilikpen aralasyp, áleýmettenýine baǵyttalǵan arnaıy damytý baǵdarlamasyn ázirlegen edi. Búginde bul ońaltý ortalyqtarynda, psıhologııalyq-pedagogıkalyq túzetý kabınetterinde, arnaıy jáne jalpy bilim beretin mektepke deıingi bilim berý uıymdarynda kádege asyp júr.
Ońaltý jáne jańa tehnologııalardy engizý bóliminiń pedagog-psıhologi Ásel Baqtyǵalı aýtıst-balalardyń 90 paıyzynda sensorlyq ıntegrasııasynda aýytqý bar ekenin aıtady.
«Sensorly ıntegrasııalyq terapııa – naýqas balalardyń minez-qulqy men damýyn uıymdastyrýdyń tıimdi ádisi. Aýtızmi bar balalardyń mıy sensorlyq aqparatty tirkemeıdi, olar qashqaqtap, oqshaý júretin áreketterge beıim keledi. Kóbinese mundaı balalardyń mıy qaýipti sezbeıdi jáne odan saqtanýdy bilmeıdi», deıdi ol.
Aýtızmmen aýyratyn balalar óz áreketin rettep, qorshaǵan álemge beıimdelý úshin sensorlyq seziný óte mańyzdy. Osy maqsattarda naýqas balalardyń minez-qulqyn jóndep, ómirge beıimdelýge kómektesetin sensorlyq oıyndardyń ádisin paıdalanady.
О́z kezeginde ońaltý jáne jańa tehnologııalardy engizý bóliminiń pedagog-logopedi Janar Estemesova aýtızmge shaldyqqan balalarmen jumys istegen kezde balamaly ári qosymsha qarym-qatynas quraldaryn qoldaný qajet ekenin aıtady. Mundaı balalardyń birqatary óz qajettilikteri men tilegin jetkize almaıdy, jaqyn adamdarymen sóılesken kezinde qınalady.
«Balamaly jáne qosymsha qarym-qatynas ádisteri dep otyrǵanymyz bul – sóz ben ony tolyqtyratyn qyzmetterdi qajet etpeı-aq, balanyń otbasymen aralasýyn jaqsartýǵa yqpal etetin qarym-qatynas ádisteri. Onyń ústine biz kúndelikti ómirde osyndaı qarym-qatynas ádisterin qoldanamyz. Mysaly, bul – jol belgileri, kıim japsyrmalary, qoǵamdyq dárethanalardy kórsetetin belgiler jáne t.b. Balamaly kommýnıkasııa degenimiz – adamnyń sóılemeı-aq, jazbaı-aq kez kelgen aqparatty berý nemese qabyldaýdyń barlyq tásili. Al qosymsha kommýnıkasııa – aqparatty zattardyń, ym-ıshara, grafıkalyq belgilerdiń kómegimen jetkizý tásili», deıdi J.Estemesova.
Ne desek te, aldymen ata-ana bala vırtýaldy álemniń sheńgelinen sýyryp alý úshin qolynan kelgenniń bárin jasaýǵa týra keledi. Balamen kóp sóılesip, súıikti isimen birge aınalysyp, birge serýen quryp, armandaǵan úı haıýanyn da alyp berýge týra keledi. Munyń bári de – balanyń qolyndaǵy gadjetten qutylýdyń eń qarapaıym qareketi.
ALMATY
