Innovasııalyq jobalar – el ıgiligi

Nanospýtnık degen ne?

Qazirgi tańda sheteldik ınno­va­­­sııalyq kompanııalar men al­dyń­ǵy qatarly ýnıversıtetter kom­­mersııalyq nanospýtnıkterdi ázir­leýmen aınalysady. Sebebi mundaı spýtnıkter dástúrli spýt­nıktermen salystyrǵanda ana­ǵurlym arzanǵa túsedi. Osyn­daı jobalardyń bir túri – nano­jerserikterdi jobalaý. Nano­jer­se­rigi – massasy 10 keliden aspaıtyn ǵarysh apparaty.

«CubeSat» formatyndaǵy mun­daı jasandy Jer serikteri qys­qa merzimde daıyndalady ári jer tóńiregindegi orbıtaǵa shyǵa­rylýy múmkin. «CubeSat» ter­mı­ni professor Bob Tvıggstiń bas­shy­lyǵymen standartqa sáıkes jasal­ǵan nanojerserikteri degendi bil­diredi. Eń qyzyǵy, mundaı joba­larǵa stýdentter men jas ǵalym­dar keńinen tartylady. Quny arzan bolǵandyqtan, ýnıversıtet aıasynda kommersııalyq startap-kompanııalardy damytýǵa múmkindik beredi», deıdi ulttyq ýnıversıtettiń ınjınırıng jáne joǵary tehnologııalar klasteriniń bas dırektory Ámirhan Temirbaev.

Ýnıversıtet búginge deıin kókke «Al-Farabi-1», «Al-Farabi-2» nanospýtnıkterin ushyrǵan. 2018 jyly Ilon Masktiń ataqty «SpaceX» kompanııasynyń kóme­gi­­men ushyrylǵan nanospýtnık áli­ kúnge deıin shtattyq rejimde ju­mys istep tur. Bul tájirıbelik sy­naq oqý ornynyń «Qazaqstan-UNICEF»-pen birlesken «UniSat» bilim berý habynyń ashylýy aıasyn­da júzege asqan. «Birneshe ka­me­ra jáne sensorlarmen jab­­­­­^­dyq­­talǵan ýnıversıtettiń «UniSat»­­ spýt­­nıkteri bilim berýge­ arnal­­­­­­ǵan jáne salmaǵy 1-10 kg ara­­­­ly­­ǵyndaǵy shaǵyn ǵarysh a­p­­pa­­­­rattary klasyna jatady. Qabyl­­­­daǵyshtar aýa temperatýra­sy, qysymy, ylǵaldylyǵy týraly málimetterdi jınaıdy. Al aýa­nyń lastanǵanyn ólsheıtin qabyl­daǵyshtar adam aǵzasyna óte qaýipti sanalatyn PM2,5 jáne PM10 mıkrobólshekteriniń konsentrasııasyn anyqtaıdy», dep naqtylady Á.Temirbaev.

Nanospýtnıkterden alǵan de­rek­­­­­­terdi ǵylymı jáne tájirı­be­lik maq­­­sattarda paıdalanýǵa bolady. Máselen, Túrkistan qalasynyń aýmaǵyndaǵy aýa quramy Dúnıe­jú­zilik densaýlyq saqtaý uıymy usyn­ǵan kórsetkishterden joǵary emestigi anyqtalǵan. Qazir atmo­sfe­­raǵa ushyrylyp jatqan «UniSat»­ spýtnıkteri synaq saty­syn­­­­da­ǵy ınjenerlik modelderge­ jata­dy. Osyǵan deıin olar Alma­ty­ oblysynda, О́zbekstannyń Naýaı­ oblysynda synaqtan ótken.­ Ýnı­ver­sıtet ǵalymdary atalǵan jo­ba­ny jetildire otyryp, bola­shaq­ta «UniSat» spýtnıgin ǵa­rysh­­­­qa ushyrýdy kózdep otyr. Oqý ordasynyń ınjınırıng jáne­ ǵylymdy qajetsinetin teh­­no­­­lo­gııalar klasterinde ǵa­rysh­ teh­nologııalary, jerdi qashyqtan zondtaý, sondaı-aq nanospýtnıkterdi ázirleý salasynda qoldanbaly jáne irgeli zertteýler júrgizýge arnalǵan mamandandyrylǵan zertteý jabdyǵy bar.

Muzdyq kólder monıtorıngi

Oqý ordasyndaǵy Jerdi qashyqtan zondtaý ortalyǵy 2018 jyldan beri geoaqparattyq júıeler jáne ǵaryshtyq sýretter negizinde ártúrli salaǵa arnalǵan geoónimder daıyn­dap keledi. Geoaqparattyq ónimder dep otyrǵanymyz – Jer­di­­ qa­shyq­tyqtan zondtaý, ıaǵnı baqy­laý­ derekteri negizinde alynǵan sarap­tama nátıjeleri. Sonymen birge taǵy da basqa derekkózderdiń karto­grafııalyq, statıstıkalyq, meteo­málimetteri paıdalanylady. Bul júıe aýyl sharýashylyǵy, qurylys, tótenshe jaǵdaılar, ekologııa, qorshaǵan ortany qorǵaý jáne júk tasymaly sekildi salalar úshin asa tıimdi. Mundaı ınnovasııalyq ónimder álemdik naryqta básekege qabiletti bolýǵa jol ashady.

Jerdi qashyqtan zondtaý orta­ly­­ǵynda Qytaı ǵylym akademııasyna qaraıtyn «SatSee» vırtýaldy­ stansasy jumys isteıdi. Bul «QuickLook» rejiminde Qytaıdyń bes­ jasandy Jer seriginen AQSh-tyń «LandSat» ǵaryshtyq appa­ra­tynyń ushyp bara jatqan traek­­­­to­rııasyn kóre otyryp, qajet­ti­ aýmaqtyń sýretterin alýǵa múm­kin­dik beredi.

«Búgingi tańda ortalyq Jer­di­ baqylap qana qoımaı, stýdent­ter men magıstranttardy óndiristik táji­­rıbeden ótkizedi. «SuperMap» kom­pa­nııasymen birige otyryp,­ geografııa jáne tabı­ǵat­ty paıdalaný, mehanıka-matema­tı­ka­­ fakýltetteri kafedrala­ry­­­n­a­­ «Super­Map iDesktop» baǵ­dar­­la­ma­synyń 30 lısenzııasyn­ or­nat­ty. Sonymen qatar Kar­to­gra­­fııa jáne geoınformatı­ka­­ kafedrasynyń bazasynda «SuperMap» kompanııasynyń ınno­va­sııalyq ónimderi negizinde «Geo­aqparattyq kartografııa»­ zert­ha­nasy ashyldy. Bul baǵdar­la­ma dúnıe­júzindegi barlyq stan­dartqa sáıkes keledi jáne onda­ zamanaýı trend sanalatyn «Big data», jasandy ıntellekt, «3D GIS» sekildi platformanyń bar­ly­ǵynda jumys isteýge bolady.­ Baǵ­darlama 600-den astam taldaý­ jasaý múmkindigine ıe», deıdi Injınırıng jáne jo­­ǵa­­ry teh­no­logııalar klasteri bas­ dırektorynyń orynbasary О́mirjan Táýkebaev.

Sardoba sý qoımasy jarylǵan kezde Jerdi qashyqtan zondtaý ortalyǵy Qytaı ǵylym akademııasyna qarasty aeroǵaryshtyq zertteýler ınstıtýtynyń ma­man­­darymen birlese zertteý­ júr­giz­gen. «Sol kezde ǵaryshtyq sýret­terdiń negizinde bógettiń 234-shi metrlik tusy jarylyp­ ket­kenin anyqtadyq. Jer bede­ri­niń sıfrlyq modeli arqyly taldaý­ jasaǵanymyzda Sardoba sýqoı­ma­­synan Qazaqstan aýmaǵyna deıin aqqan sý 25-30 shaqyrym qa­shyqtyq boıy tek qana yldı­lap aqqany belgili boldy. Mysaly, sý­qoı­ma­sy­nyń mańy teńiz deńgeıinen 287 metr­ bıiktikte bolsa, elimizben sheka­ralas aımaqtardyń deńgeıi 210-215 metrge deıin tómendeı túsedi», deıdi ol.

Sol sııaqty 2019 jyly orta­lyq­ ókilderi Ertis ózeniniń 240 sha­qy­­rymyna taldaý jasaǵan. Osy aralyqta orta eseppen 138 myń­ǵa jýyq halqy bar 65 eldi me­ken ornalasqan. Nátıjesinde ma­myr aıynda sýdyń arnasy­na­ tolýy baıqalǵan. Bul sý tas­qy­nynyń aldyn alýǵa jáne aýyl sharýashylyǵyna qatysty ju­mys­tardy josparlaýǵa múmkindik beredi.

Morenalyq kólder taý bıik­te­rin­de muzdyqtardyń erýinen taýly­ aımaqtarda paıda bolatyny bel­gili. Alaıda quzar taýlardaǵy moma­qan kúı keshken tunyq kólder kók­tem-jaz mezgilderinde tasyp,­ ala­pat sel týyndatýy ábden múm­kin.­ Bul rette Jerdi qashyqtan zon­d­­­­taý ortalyǵy morenalyq kól­derge avtomattandyrylǵan monı­torıng júıesin qurý jáne kon­teıner tıptegi mobıldi gıbrıdtik elektr stansalardy jasaý baǵytynda birneshe jobany júzege asyrdy. Elimizde 945 morenalyq kól bar bolsa, onyń 47-si­ kóktem saıyn qaýip tóndiredi. Sonyń 14-i Almaty qalasynyń ma­ńynda ornalasqan.

«Elimizdiń sel jáne kóshkin júrý qaýpi bar aımaqtary da únemi monıtorıng júrgizýdi qajet etedi. Al ǵaryshtyq tehnologııa­lardy paıdalaný tabıǵı jáne antro­po­gendik faktorlardan týyn­daı­tyn apattardyń aldyn alý men shyǵyn mólsherin azaıtýǵa sep­tesedi. Avtomattandyrylǵan ıntel­lektýaldyq júıe bir mezet­te­ birneshe kórsetkishti ólsheı ala­dy. Mysaly, sýdyń sapasyn, topyraq temperatýrasy men­ ylǵaldylyǵyn, jaýyn-shashyn­ mól­sherin áp-sátte anyqtap bere­di.­ Al mamandar sıtýasııalyq orta­lyqtarda otyryp-aq sol máli­met­ter negizinde taldaý jasaıdy. Odan­ bólek, 360 gradýstyq kamera­lar ornatyp, jaǵdaıdy tolyq baqy­laýda ustaýǵa múmkindik bar», deıdi О́.Táýkebaev.

Jerdi qashyqtan zondtaý orta­­­ly­­ǵynyń týrızm salasynyń da­mýy­­na, qaýipsizdigine de úlesi ora­san.­ Mysaly, týrızmdi damy­tý maq­­satynda ýnıversıtet ortalyǵy «Turanga Group» JShS-men birlese otyryp týrısterge arnalǵan karta daıyn­dady. Kartada Ile-Alataý ult­tyq parkinde ornalasqan Aıýsaı shatqalyndaǵy úsh soq­paq­­ pen týrıstik nysandar kórse­til­gen. Bul týrısterge jol uzyn­dy­­ǵy jáne kúrdeliligi jaıly aqpa­­rattardy qoljetimdi ete tús­ti. Málimetterdiń barlyǵy sıfr­lyq formatta bolǵandyqtan, olardy redaksııalaý da óte ońaı. Infraqurylym jaqsarǵan saıyn kartany kez kelgen ýaqytta jańa málimettermen tolyqtyryp otyrý­ǵa­­ bolady.

«Jergilikti atqarýshy organ­dar­ǵa paıdaly bola alatyn taǵy bir tusymyz bar. Mysaly, turmystyq qaldyqtardy kómetin oryndarǵa da ǵaryshtyq sýretter arqyly monıtorıng jasaý jaqsardy. Almaty mańyndaǵy qoqys tógetin polıgon Áıteı aýylynyń janynda ornalasqan. Ondaǵy qaldyqtyń kólemi sońǵy onjyldyqta 2,5 ese ósken. Atalǵan ádis zańsyz qoqys tas­talǵan jerler men kómilmeı qal­ǵan qatty qaldyqtardy anyq­taı­ alady», dep naqtylady О́.Táý­ke­­­­baev.

Qaı kezde de jańa tehno­lo­­gııa­ǵa muqtaj salanyń biri – aýyl­ sharýashylyǵy. Jerdi qa­shyq­tan zondtaý bolashaqta sol jerlerde egistik alqaptaryn jos­parlaýǵa, ónimdiligin aldyn­ ala baǵamdaýǵa jol ashady. Qys­qasy, jerdi qa­shyqtan zondtaý – jahandaný dáýi­­rinde eleý­li ózgerister alyp kelgen geoaqpa­rat­tyq júıe. Álem elderi muny tıim­di paıdalanyp, tamasha nátı­je­­­lerge qol jetkizip jatyr. Mysa­ly,­ Malaızııa memleketi osy teh­no­lo­gııanyń arqasynda aqyldy qala jasap shyǵarsa, Taıland «Smart-Agriculture», ıaǵnı «aqyldy aýyl sharýashylyǵyn», Qytaı tótenshe jaǵdaılardyń aldyn alý geoportalyn ázirledi. Tipti keı­bir elder logıstıka salasyn­da geoaqparattyq júıelerdi qol­daný arqyly júk tasymalyn baqy­lap otyr. Eger memleket nemese jergi­likti atqarýshy bılik organdary­nan osyndaı jobalarǵa tapsyrys tússe, otandyq mamandar básekege qabiletti jańa joba jasap shyǵarýǵa qaýqarly.

Fýlleren – ámbebap ónim

Ýnıversıtettiń fızıka-tehnı­ka­lyq fakýltetiniń ǵalymdary «Qol­daný aýqymy keń kómirtekti nanoqurylymdy materıaldar óndirisin uıymdastyrý» jobasyn júzege asyryp jatyr. Búginde nanomaterıaldardyń qoldanys aıasy keń bolǵandyqtan, oǵan álemde qyzyǵýshylyq ta, suranys ta basym. «Al bizdiń maqsatymyz – quramy men qasıeti jaqsartylǵan sapaly ónim jasaý úshin kómirtekti nanoqurylymdardyń (fýlleren) az shyǵyndy tıimdi óndirisin iske qosý. Kómirtekti nanoólshemdi molekýlalyq túzilimderdi fýlleren deımiz. Olardyń jalpy Sn formýlasy bar. Mundaǵy n kóbinese 60 nemese 70 mánderin qabyldaıdy. Erekshe fızıkalyq-hımııalyq qasıetke ıe», deıdi joba jetekshisi Danııar Ismaılov.

Jas ǵalymnyń aıtýynsha, fýl­lerendi, ásirese Qazaqstannyń taý-ken óndirisinde, munaı-gaz, metal­­lýrgııa jáne geologııa-mınero­lo­gııalyq ındýstrııada, qurylys kompa­nııalary men elektrtehnıkada, sondaı-aq farmasevtıka­ syn­dy basqa da salalarda paı­­da­­lana alamyz. Fýlleren – eki kor­­relıasııaly júıede já­ne­ ǵy­­lymı qoǵamdastyqta úl­ken­­ qy­zy­ǵý­shy­­lyq týdyryp otyr­ǵan jańa ma­­te­rıal. 1985 jyly­ kezdeısoq tabyl­ǵan fýl­leren kómirtegi mole­ký­lalary­men­ júrgi­zilgen tájirıbe nátı­­je­sin­de damyp keledi. Osy materıaldar negizinde júrgizilip otyrǵan turaqty zertteýler bola­­shaqta paıdaly materıaldar shyǵa­rý­­dyń­ qazirgi tehnologııalaryn jetildiredi. Iаǵnı óndiriske ózgeris ákeletin ámbebap ónim dese bola­dy.­ О́nimderdiń qurylymyn, tózim­di­li­gin kúsheıtedi.

«Mıkromaterıaldardy kóz­ben­ kórip, qolmen ustaı alsaq, nano­ma­terıaldardyń jaıy múldem bas­qa. Olarmen biz DNQ, atom, ıadro deńgeıinde jumys isteımiz. Son­dyq­tan ony mıkroskop arqyly ǵana kóremiz. Olardyń qurylysy ózgeshe, biraq anaǵurlym berik. Bir sózben aıtqanda, qandaı da bir materıaldyń qasıetin arttyrýǵa, sapaly etýge yqpal etedi. Shıkizat retinde qyzyq bolmaýy múmkin. Al ony sementke, lak-boıaý ónim­­derine, bıomedıkamentke, elektronıkaǵa qosqan kezde onyń qasıeti nyǵaıady. Mysaly, qol­da­nys­taǵy qarapaıym sementti jaýyn­-shashyn tesip jiberýi yqtı­mal.­ Al nanomaterıal qosylǵan ónim sýdy boıyna darytpaıdy. О́ıt­keni olardyń mólsheri shaǵyn bol­ǵandyqtan, quramy tyǵyz ári berik keledi. Demek qury­lysqa paıdalanǵan quramy baıy­tylǵan ónim sapasy joǵary, myq­ty bolǵandyqtan, uzaq ýaqyt qyz­met etedi. Nanomaterıal qosyl­ǵan ónimniń quramy baıyp, sapa­sy artady. Bul joba osynysymen qundy», deıdi tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty, PhD jáne Ashyq túrdegi ulttyq nanotehnologııalyq zerthana mamany Danııar Ismaılov.

Naqty aıtqanda, nanomate­rıaldar grafen, kómirtekti nano­tútiksheler men fýllerender­ ózi­niń tamasha elektrlik qasıe­ti­ arqasynda elektrondy quryl­ǵy­lar­dy barlyq jerde, bar salada ómir­sheń etip, onyń qyzmet kórsetý mer­zimi men tıimdiligin arttyra­dy.­ «Máselen, avtokóliktiń dóńge­le­gin alaıyq. Únemi aınalyp turǵandyqtan, kóliktiń keıbir qosalqy bólshekterin álsin-álsin aýystyrýǵa týra keledi. Sebebi ol metall bir-birimen túıiskende qajalyp, júre-júre tozady. Al sol maıǵa nanomaterıal deń­ge­ıin­degi qospa qosatyn bolsaq, metall maılanyp, onyń kishkentaı sańy­laýlary jabylady. Sonyń nátı­jesinde dóńgelek pen kóliktiń qosalqy bólshekteriniń paıdalaný merzimi uzarady», deıdi ol.

Ǵalym fýlleren alýdyń teh­no­logııasyna da toqtaldy. «Biz­ zerthanadaǵy arnaýly­ quryl­ǵy­lardyń kómegimen grafıtti ster­jendi jaǵyp, odan kúl alamyz.­ Úderis vakýým jaǵdaıynda júzege asy­rylady jáne jumys barysyn­da­ ınertti gaz – gelııdi paıdalanamyz. Kúldiń de quramy kómirtegiden tura­dy. Ol keýekti ári mıkromaterıal. Al biz odan birtutas jáne nanoólshemdegi materıal shyǵa­ramyz. Kúldiń ózi emes, onyń quramyndaǵy kómirtekti nano­tú­tiksheler, grafen men fýlleren­ ma­ńyzdy. Ekinshi deńgeıde erit­kish­terdiń kómegimen kúldi tazalap, qura­myndaǵy zattardy bólemiz. Nátı­je­sinde, birneshe hımııalyq kezeń­nen keıin daıyn ónim – fýlleren bólinip shyǵady», deıdi ol.

Qazirgi tańda ónim naryqqa usy­nylǵan. Biraq «Pandemııa biz­diń de josparymyzǵa áser etpeı qoı­mady», deıdi ǵalym. Sondyqtan ázir­ge shıkizat kórshiles elden aly­nady. Qazirgi tańda reseılik óndi­rýshilerden suranys túsken. Ishki naryq áli de mundaı ónim­de­r­in paıdalanýǵa tolyq ázir bol­ma­ǵan­dyqtan, fýllerenniń eksporty tıim­di bolar edi. Ol úshin alǵashqy qadam­dar da jasalǵan. Máselen, Máskeý men Tom qalalarynan qurylys materıaldaryna qoldaný úshin usynystar túsken.

ALMATY