Kóktemgi samǵaý

Birden aıtaıyq, Qazyǵuldyń eń­bekteri bir qarap óte shyǵatyn týyn­dylar emes. Bul bizden de buryn aıtylǵan pikir. Desek te, kórme­sine baryp kóz toqtatqandar avtor­dyń kórkem týyndylaryn «juta» almaı, kerisinshe ózi «ju­tylǵanyn» ańdaýy da ábden múm­kin­. Boıaýlary alystan kóz tartyp qana­ qoımaı, oılandyrady. Ár kar­tınasy úlken bir keńistikke para­-par. Qýanysh pen qaıǵyny, ashý­ men jaıdary kóńil kúıdi, úzi­lý­ men úzdigýdi, adamzatqa tán nendeı sezim bar – bárin boıaý tiline kó­shirgen ult sýretshisiniń baǵasyn ber­gen ǵulamalar. Kezinde sýretshi shy­ǵar­mashylyǵy týraly Shyńǵys Aıt­matovtyń jazǵany bar:

«Maǵan osy bir adam unap qal­dy: sýretteri aldaǵan joq – rasymen de zaman talabyna,­ son­daı-aq tolyǵymen dástúrge saı­ oılanady eken. Onyń qylqa­la­mynan shyqqan týyndylar pi­shi­ni jaǵynan «modernıstik», alaı­da qozǵaǵan taqyryptary baıa­ǵy­daǵydaı. Alpysbaı da­la,­­ aýyl, qora-qopsy syndy taqy­ryp­tarmen shektelgen sııaqty bol­ǵa­nymen, shyn máninde óz sýret­te­rine qandaı da bir ǵaryshtyq deń­geı bere otyryp, bizdiń sana­myzdyń sheńberin keńeıte túsedi», depti kezinde adamzattyń Aıtmatovy.

Osy jolǵy «Kóktemgi samǵaý» atty kórmesi Uly dala fılosofııasy men kóshpeliler ómirinen syr shertip, qazaq mádenıetin jandy beınege aınaldyrǵandaı áserge kómdi. Ol salǵan «Uly Jibek joly» atty beıneler toptamasy osy kúngi, búgingi kósh sekildi kóńil kúı syılaıdy. Ásirese bizdi baýraǵany – «Ańshy men qus» sýreti. Ańshy nemese mergen nysanaǵa alyp kózdegen qus ushyp bara jatyr. Qazaq tanymynda aıdynda alańsyz júzgen nemese uıyqtap jatqan ańdy atýǵa bolmaıdy. Qusty ushyryp, ańdy turǵyzyp baryp atady. Sóıtip ańshy ushyryp jiberip, kózdegen qus mergennen úsh-tórt esege zoraıyp ketken sýrette. Anyǵynda kishi bolsa da, adamnan zor qanatty tirshilik ıesi jerden kóterilip bara jatqany jáne tumsyǵy men qanat, qaýyrsyndarynyń sulbasy ǵana bolmasa, qus jerden kóterilerdegi zymyrandaı alapat jantalasqa nemese atom bom­basy jarylǵandaı sumdyqqa tap bolǵanyn aına-qatesiz ań­daı­syz. Qandyaýyzdyń nysanasyna ilikkenin jan-júıesimen sezingen qustyń janushyrǵan kúıin boıaý­lar áıgilep beredi. Ajal aldyndaǵy netken surapyl sezim, netken jantalas. Al sadaq tartqaly jerde turǵan mergen boıynda alyp bara jatqan sezim tolqynysy joq sııaqty. Tóńirekti qustyń ólim men ómir arasynda jandármen bolǵan sezim-túısiginiń shashyrandysy jaýlap alǵandaı. Múmkin oq tıip te ketti me eken, belgisiz. Sebebi sýretshi munda qustyń jan-júıesiniń arpalysynan bólek, súıek-súıeginiń qalaı bólshektelýge aınalǵanyn da beıneleı alǵan. Alla-aı deısiz, adamzat qaraqan basy úshin jan-janýardyń ómirin qıyp jibergende, olardyń osyndaı kúı kesherin sezbeıtin de shyǵar-aý. Al sýrettegi ár boıaýdy sóılete alatyn maman bolsa, bizdiń dolbardan da qııapatty pikir shyǵaryna biz senimdimiz.

«Álgi kartınalar birde beder­siz­ jazylyp, izsiz, tússiz, boz tu­mandaı keńistikke kirigip, jo­ǵa­lyp, endi birde, výlkan qotarǵan qyzyl shoqty lavadaıyn atylyp, releftene beri, kórýshi nazaryna atyryla shyǵyp, jalynymen bet sharpyp turǵany. Qyryq qubylyp, myń buralyp (sapasymen jasqap, sanymen yqtyryp), kókirek kózine baraqat syılap, elitip turǵany», depti Qazyǵul kartınalary týraly sýretshi Jeńis Kákenov. Rasynda «výlkan qotarǵan qyzyl shoqty lavada­ıyn atylǵan» boıaýlar kimdi de bolsyn beı-jaı qaldyrmaıdy.

Sýretshiniń eńbekteri Qazaq­standa ǵana emes, shetelderde­ de­ suranysqa ıe. Kórmeleri Bel­gııada, Qytaıda, Túrkııada, Uly­brı­tanııada, Reseıde, Japo­nııa­da,­ Nıderlandta ótti. Kartı­na­la­ry­nyń basym bóligi Eýropa, Azııa, Amerıkanyń galereıalary men jeke kolleksııalaryn qydyryp ketkeli qaı zaman? Jekelegen týyndylaryn Laıma Vaıkýle, Dıde Marýanı, Jerar Deparde, Patrısııa Kaas, Belgııa knıazi Loran sııaqty ataqty adam­­dar satyp alǵany málim. Avtor­dyń aıtýynsha, «olar kartınany satyp­ almaıdy, sondaǵy energııany satyp­ alady». Kenepke kóshken jandy beıne degen sol shyǵar.

«Ár kórmemdi ashqan sa­ıyn­ tolqımyn. 45 jyl sheber­ha­nada tapjylmaı otyryp, tonnalaǵan boıaý ezip, kenepke jaǵyp, 8 myńnan asa kartına salyppyn. Týyndylarym dúnıe júzine tarady. 45 jyl shyǵar­ma­shylyqpen aınalysqanda tú­sin­­genim, jaqsy shyǵarma tek Jara­tý­shynyń qoldaýymen shyǵady. So­ǵan kózim jetti. Jara­tý­shy qol­damasa, sýret salynbaıdy», deıdi ol.

Kolleksıoner Alpysbaı Qa­zy­­­­ǵu­ldyń kórkemsýret mura­­­­ǵa­tynda Ábilhan Qasteev, Jańa­taı­ Shardenov, Salıhıtdın Aıtbaev, Vladımır Eıfert, Kım Kýznesova syndy ataqty sýretshilerdiń jáne basqa klas­­sıkterdiń týyndylary saqtal­ǵa­nyn aıta ketken jón.

Kórkem óner tanym kók­jıegin ári asyryp, ýaqyt pen keńistiktegi adam rýhy men sanasynyń máń­giligin ás­pet­­­teıdi, keıde. Sýret­shiniń «Kósh­pen­diler», «Uly­ Jibek joly», «Kósh», «Ata­la­rymyz» «Kókpar» sııaqty shy­ǵar­­malaryna kóz toqtatqan saıyn­ sondaı oılar qaýmalaıdy. Ol jymdastyrǵan boıaýlardaǵy ót­ken­ ómir quby­lystary bizben bir­ge ómir súrip qana qoımaı, bola­shaqqa bara jatqandaı til qatady. Tipti baıan­­syzdyqty joqqa shy­ǵa­rar­­daı kórinedi. Qansha zaman ótse de qıyndyqpen kúresý­den­ qajy­maǵan adam rýhynyń je­ńim­paz sáýlesin kóńil kúıdiń ásem kórinisterimen úılestiredi. Adam dúnıege keledi, ósedi, jetiledi, qartaıady, biraq kóńil jas kúıinde qalady deıtin úlkender. Bul da jaratylystaǵy kúresker rýhtyń máńgilikti kókseýindeı. Eger sýretshiniń kóp qyrynyń birine toqtalsaq, biz osy qasıetin erekshe atar edik. Kórkem ónerde kókjıek joq, sheksizdik qana bar.