Jahandyq jylyný, aýanyń lastanýy, teńizderdiń tartylýy sııaqty adam ómirine tikeleı qatysty ekologııalyq máseleler týyndaǵaly beri ár eldegi ekologter úzdiksiz dabyl qaǵyp, ósken ortamyzdyń, týǵan elimiz ben jerimizdiń klımatyn lastamaýǵa úndeýmen keledi. Olardyń maqsaty – qorshaǵan ortamyzdy óz qalpynda saqtaý, tirshilik kózin aıalaý. Qoǵamnyń damýyna ilese, álemdik ekologterdiń de shyr-pyry kóbeıe tústi. Áne sondaı jandardyń biri – Aınur Seıilhan. Ol joǵaryda aıtqan máselelermen aınalysyp, qazaq jastarynyń ekologııalyq sana qalyptastyrýyna jetekshilik etip júr. Keıipkerimiz – Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń postdoktoranty, Jaratylystaný jáne geografııa ınstıtýtynyń aǵa oqytýshysy, PhD, «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly AQSh-taǵy Djordj Vashıngton ýnıversıtetinde bilim alǵan óz salasynyń mamany.
Ekologııamyzǵa degen shynaıy janashyrlyq ony «Turaqty damý kontekstinde jasyl ýnıversıtet tujyrymdamasyn qalyptastyrý» jobasyn jasaýǵa jeteledi. Qazir ol osy jobanyń avtory jáne jetekshisi retinde jumys istep keledi.
– Djordj Vashıngton ýnıversıtetinde bir jylǵa taıaý ýaqyt «Bolashaq» baǵdarlamasymen zertteý jumysyn júrgizdim. Ekolog retinde álemdik ekologııalyq máselelerdi jáne ony týdyrýshy faktorlardy saralaı kele mynadaı tujyrymǵa keldim. Ekologııalyq máselelerdiń basty sheshimi – adamzattyń ekologııalyq turǵydan saýatty bolýy. Sondyqtan elimizde mektepten bastap «Jasyl bilim berýdi» durys jolǵa qoıý kerek. Al qazaq halqy kók shópti julmaıtyn, qara jerdi qazǵyzbaıtyn, túnde qoqys shyǵarmaıtyn tabıǵattyń bir múshesi ispetti el edi. Sońǵy júz jyldyqta ulttyq qundylyqtarymyzben birge tabıǵat tanymymyz da joǵala bastady. Qazirgi kezde halyqqa kerekti basty aqparat jeńil, ǵylymı, ulttyq qundylyqqa saı júrgizilýi kerek. Mysalǵa qarapaıym aǵashty syndyrý máselesinde «tynys alatyn ottegini óndiretin jasyl japyraq ekenin aıtpaǵanda, besigi men keregesi aǵash, tegi alash degen halyqtyń urpaǵy ekenińizdi oılanyńyz, – deıdi ol.
Qazir halyq sanynyń artýyna baılanysty elimizdegi úlken qalalarda aýa raıy, kóshe tazalyǵy sııaqty aýqymdy ekologııalyq ahýal kún tártibinen túspeı tur. Aınur Seıilhannyń bul týraly da aıtary bar. «Almatyda turǵyndardyń sany jyl saıyn ósip kele jatqany shyndyq. Resmı derek boıynsha, megapolıstiń 2 mıllıonnan astam turǵyny bar. Atalǵan shahar oıysta ornalasqandyqtan, aýa aınalymyna kedergi keltirip jatqany sózsiz. Sondyqtan qalada erkin demalýǵa múmkindik azaıyp barady. Bul óz kezeginde adamnyń densaýlyǵyna qaýip tóndirip jatqany aıtpasa da túsinikti», deıdi ol.
Iá, qoǵam damydy, ekonomıka qaryshtady dep jatamyz, durys-aq. Biraq kún saıyn keri ketip bara jatqan qorshaǵan ortamyzdyń máselesin de kún tártibine engizý ózekti ári mańyzdy bolmaq. Úlken qalalarǵa tóngen ekologııalyq qaýipter týraly osy salamen aınalysyp júrgen mamandardyń usynystaryn tyńdap, der kezinde shara qoldanylsa, tabıǵı resýrstarymyzdy saqtap qalýǵa negiz bar.
Memleket qarjysymen shetelden bilim alyp kelgen mamandardyń elimizdiń damýyna, ǵylymyna, ekonomıkasyna, bir sózben aıtqanda, ár salasyna úles qosatyn ýaqyty keldi. Osy oraıda bizde «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqyp kelgender shetelde alǵan bilimin elimizde qoldaný aıasy qandaı degen zańdy suraq týatyny shyndyq. Biz osy saýaldy ekolog Aınur Seıilhanǵa da qoıyp kórdik.
– Shetelden alǵan bilimimdi ekige bólýge bolady. Birinshi – AQSh-taǵy baǵdarlama: bilimdegi kóshbasshylyq pen menedjmentti damytý. Ekinshi – jeke zertteýlerim: ekologııalyq bilim berý. Jınaǵan tájirbıemmen bólisý aıasy bilim berý mekemelerinen, balabaqshadan bastap joǵary oqý ornyn qamtıdy. Sebebi qazir eko-bilim úzdiksiz berilýi qajet dep sanaımyn. Eko-ortany qalyptystyrmas buryn eko-sanany qalyptastyrý qajet. Ol úshin joǵary oqý ornynda bilim baǵdarlamalarynyń mazmunyna eko-bilimdi sapaly engizý, zamanaýı eko-ádisterdi halyqaralyq reıtıngisiniń negizinde ejelden kelgen el dástúrin ustana otyryp qaldyqtardy tıimdi paıdalaný, qorshaǵan ortany qorǵaý qaǵıdasynda bıoalýantúrlilikti saqtaý, jasyldandyrýdy nasıhattaý, jappaı jylynýdy aldyn alý máselelerimen ushtastyrý mańyzdy, – dedi Aınur.
Shyny kerek, bizde ekologııalyq sana qalyptasa qoıǵan joq. Bir ǵana mysal, Býrabaı ulttyq parkine barsańyz, aınalańyz shashylǵan qoqysqa tolyp jatady. Tipti keıbireýler Jumbaqtastyń betine qoly jetpegen qyzdarynyń esimin jazyp, «altyn árippen» bederlep ketken. Aıta bersek, osyndaı mysaldar óte kóp. Al jazǵy demalys oryndaryndaǵy tazalyq týraly aıtýdyń ózi kóńilge muń túsiredi. Osynyń bári ekologııalyq sanaǵa baryp tireledi. О́tken jylǵy Qatardaǵy fýtboldan álemdik dodada stadıonda ózderiniń qoqysyn tazalap júrgen japon jankúıerleriniń beınejazbasy keń tarady. Bálkim, bul bireýge ersi kórinetin shyǵar, al Japonııada ol tereń túsinikke ıe tárbıeniń kózi.
– Aýanyń lastanýyn tómendetý maqsatynda Polshada «Taza aýa» baǵdarlamasy júzege asyrylyp jatyr. Osy baǵdarlamanyń aıasynda eskirgen peshterdi ortalyq jylytý júıesine qosyp, jylý elektr ortalyǵy kómirden, elektr qazandyqtarǵa, kondensatty gazdy qazandyqtarǵa jáne jylý nasostaryna almastyrǵan. Almatyda da dál osyndaı dúnıeni qolǵa alý kerek. Paıdasy óte kóp. Kómir adam aǵzasyna, aýaǵa zııan. Al eger gazǵa kóshse, ekologııalyq máseleler de birtindep sheshiler edi, – deıdi ekolog.
Aınur Seıilhan qazir «Qazaqstandyq joǵary oqý oryndaryna jasyl ýnıversıtet konsepsııasyn engizýdiń mehanızmderin zertteý» eko-jobasy boıynsha grant utyp alyp, zertteý jumystarymen aınalysyp jatyr. Jas ekologtiń qorshaǵan ortamyz týraly kózqarastary bizdiń tirshiligimizge, qorshaǵan ortamyzǵa paıdasyn tıgizbese, keri ketirmesi anyq. Qalaı desek te, endigi jerde kómirge kómilgen adam taǵdyrynyń basty problemasy ekologııalyq máseleler bolmaq.
