Eń alǵash bul týyndy týrasyndaǵy tushymdy derekti akademık Ahmet Jubanovtyń áıgili «Zamana bulbuldary» jınaǵynan jolyqtyrdyq. Kitapty qolymyzǵa alyp paraqtaǵanda: «Qazaq halqynda ejelden aty shyqqan ánshiniń biri Márııa Jagorqyzy (Rekına). Ol óziniń súıgen jigiti, keıin qosylǵan jubaıy Dúısenge arnap án shyǵarady. Dúısenniń buıra shashyn óleńine ózek etip, ánniń atyn «Dýdar» qoıady. Án kópshilikke belgili, sondyqtan oǵan kommentarıı berip jatýdyń qajeti joq. Al Márııa Almatyǵa birneshe ret kelip ketti...» dep kelte qaıyrylǵan derekti oqydyq.
Biraq keıin Ilııa Jaqanovtyń zertteýlerimen tanysyp, shyǵarmalaryn qolǵa alyp, «Dýdaraı» dep atalatyn esseni oqyǵannan keıin múldem jańa, burynǵy pikirlerge uqsamaıtyn tyń derekke qanyqtyq. Bul jóninde avtordyń ózi: «...Búkil halyqqa tarap, shyrqalyp júrgen bul án, obaly neshik, jasyratyny joq, Dúısen men Márııanyń qııamettik dosy – Úlebaıdiki. Sóz túıini – osy! Bul sózdi myń-mıllıon ret qaıtalap, ony búkil álemge jar salýǵa bolar edi. Bul sózdi Múslıma aıtty, Márııamnyń qyzy Múslımá» dep shegelep turyp núktesin qoıady. Osylaısha, Ilıa aǵamyz «Dýdaraıdyń» Marııam Jagorqyzynyń áni emes, bul tek ánsheıin halyq arasynda laqappen taraǵan qate derek ekenin taıǵa tańba basqandaı etip dáleldep berdi.
Rasymen de sóz maǵynasyn biletin adam ánniń alǵashqy jolynan-aq sezim syryn Márııam emes, úshinshi jaqtan basqa bir avtordyń baıandap turǵanyn uǵady. Onyń ústine qazaqtyń halyq ánine tán ıirimderdi boıyna sińirgen mundaı klassıkalyq týyndyny 16-17-ge endi kelgen orys qyzynyń shyǵarýy da qıysynǵa kelińkiremeıdi. Muny «Dýdaraı» operasyn jazǵan áıgili kompozıtor Evgenıı Brýsılovskıı óziniń «Dúıim dúldúlder» eńbeginde: «Bul án talassyz Arqa kompozıtorlarynyń áni ekenine senemin, óıtkeni án tabıǵaty keń tynysqa, shalqar dıapazonǵa qurylǵany óz-ózinen kórinip tur» dep qýattaıdy.
Jalpy, «Dýdar-aıdyń» halyq arasynda kóptegen nusqasy taraǵan. Sonyń birnesheýin 1920 jyly Zataevıch el aýzynan jazyp alǵan. Tipti bir nusqasyn Ǵanı Muratbaevtan alsa, ekinshisin Ámire Qashaýbaev beripti degen de derekter kezdesedi.
Bir qyzyǵy, kezinde bul ándi «Márııa shyǵardy» degenge Márııanyń ózi tań-tamasha qalǵan kórinedi. Tipti oǵan «Qazaq QSR-niń eńbegi sińgen artısi» dep ataq bergenine de tańdanǵan. Al, shynynda, bul ánniń sózin de, mýzykasyn da shyǵarǵan joǵaryda derek keltirip ótkenimizdeı, ónerimen bir aımaqqa ǵana belgili bolǵan, biraq aty halyqqa kóp taralmaǵan Úlebaı Ánetuly degen adam.
Al sonda Úlebaı degenimiz kim? Oǵan da, Márııam men Dúısenniń mahabbatyna da, «Dýdaraı» ániniń týý hıkaıasyna da avtor naqty derektik turǵydan tómendegideı maǵlumat beredi: «Úlebaı Tináli rýynyń Dáýlet atasynan taraıdy. О́ziniń shyn esimi – Rahmetýlla, ákesiniń aty – Ánet. Áke-sheshesinen jastaı jetim qalǵan Úlebaıdy nemere aǵasy Nurmaǵambet tárbıelegen. Úlebaı syptyǵyr, uzyn boıly, aq sary, kózi kókshildeý, atjaqty kórkem kisi eken. Jasynan ázilge, oıynǵa ilkimdi bop, sheshendik sózderdi qaǵyp ap, óleńdi sýyryp salyp shyǵara bergen. Jetimdik hal ony buǵanasy qatpaı, aýyr mehnatqa jegip, ol «jetim qozy tas baýyr, mańyrar da otyǵar» degendeı, bezek qaǵyp júrip pysyǵan, tez shırap erte eseıgen. О́zi aǵashtan túıin túıip, tasty gúldetken usta, zerger – arba, úı jıhazyn, er-turman ábzelin jasap, dombyra oıǵan, qamshy, júgen, quıysqan, ómildirik órgen; balalarǵa ashamaı syılap, túıege qonymdy etip qom kıgizgen. Aýyldaǵy dý-dý jıyn-toılarda án shyrqap, qıssa tolǵaǵan. Bir ǵajap óneri – ańshylyq bolǵan. Bala kezinen tuzaq quryp, qaqpan ustaǵan. Qaqpanǵa túsken qasqyrmen aıtystary jurttyń kúni búginge deıin ishek-silesin qatyrady. Amal ne, ol aıtystary kóringenniń qolynda ketip, áli taptyrmaı júr. Marııam men Dúısenniń mahabbat hıkaıasyn búge-shigesin biletin jan – osy Úlebaı. Alǵashynda Úlebaı Uıalyda Márııa men Dúısenniń kezdesip júrgen sátin kórip, keıde Dúısendi «Dýdar bas, oryspen ashyna» dep el kózinshe ázildep, ajýalap, kele-kele ekeýiniń bir-birine degen mahabbatyn túsinip, olarǵa shyn tilektes bolady. Qıyn-qystaý sátterde jol tabady. Dál osyndaı jastyq romantıkamen tolyqsyp júrgen shaǵynda Úlebaı Márııa men Dúısen mahabbatyn uzaq án-jyr ǵyp shyǵarady. (Marıam, Dúısen, Úlebaı – túıdeı qurdas, týǵan jyldary – 1892 jyl. – I.J.)» Mine, «Dýdaraı» ániniń qysqasha ómirge kelý tarıhy osyndaı.
Al saz áleminiń sardary, án súıeginiń, onyń múshe-múshesiniń qalaı jasalatynyn asa jaqsy meńgergen kompozıtor Evgenıı Brýsılovskıı bolsa: «...О́ziniń túri men sıpaty jaǵynan bul joǵary regıstri kúshti, orta tusy tenorǵa úılesimdi naǵyz erler áni. Bul ánniń avtory Qorǵaljyn tóńireginde ómir súrgen áldebir ánshi qazaq jigiti bolmaq kerek» dep, «Dýdaraıdaǵy» sezim qubylysynyń qýatynan er kisi men áıel zatynyń demin aıqyn ajyratyp, kózge taıǵa basqan tańbadaı ap-aıqyn kórinip turǵan bultartpas aqıqatty kezindegi keńes ókimetiniń solaqaı saıasatynyń salqyndyǵy saldarynan osylaı «Bul ánniń avtory Qorǵaljyn tóńireginde ómir súrgen áldebir ánshi qazaq jigiti bolmaq kerek» dep boljam kúıinshe qaldyrýǵa májbúr bolǵan. Akademık Jubanovtyń da dál sondaı sezimde júrgenin keltirgen derekterinen aıqyn ańǵarýǵa bolady. Brýsılovskıdiń aıtyp otyrǵan sol Úlebaıy jan dostary Márııa men Dúısen úshin álemge aıan «Dýdaraıyn» Márııaǵa «qıyp», aqtyq demi bitkenshe óziniń kisiligine, márttik qasıetine noqattaı da aqaý túsirmeı ótken eken myna ómirden. Bul – tanymal ánniń bizge beımálim qyry.
