Tilegine jetken tulǵa

Iá, ol – tilegine jetken adam. Bu­laı dep aıta salý, árıne, ońaı. Osy «tilegine jetken adam» degen uǵymnyń astarynda qanshama janqııarlyq eńbek ja­tyr. Sonaý kezdegi «bala akterden dara akter» bolǵanǵa deıingi aralyqta qanshama izdenis, qanshama tógilgen ter, oqý, úırený, sheberlikti shyńdaı túsý úshin ózin-ózi aıamaı qamshylaý, qansha­ma asýlar, qanshama kedergiler jatyr deseńshi. Mingen atyń toptan ozbaı­tyn minis attyń biri bolsa, oǵan jurt kóńil aýdarmaıdy, al mingen atyń júı­rik bolyp, qalyń toptan qara úzip shyǵa bastasa, «aýrýda shanshý jaman, sózde qańqý jaman» degendeı, neshe túrli qańqý sóz de jeldeı esip shyǵa keletini bar. Tuńǵyshbaı Jamanqulov qań­qý sóz de «qur» qalǵan joq. Biraq ol ondaı jel sózderge qarsy tura bildi. О́ıtkeni onyń bar sengeni – óziniń qabilet-qarymy men talanty boldy. «О́zińe sen, ózińdi alyp shyǵar, eńbegiń men aqylyń eki jaqtap» degen uly Abaıdyń sózi ómirlik kredosyna aınaldy.

Onyń shyǵarmashylyq jolyna, sýretker-akter ári rejısserlik jolyna toqtalyp jatý tym uzaq, Tarazdan Mekkege deıin jaıaý shyqqanmen birdeı: «bala akter» Taraz bolsa, «dara akter» – Mekke. Tuńǵyshbaı talaı-talaı jol aza­byn tartyp, osy aralyqty jaıaý júrip ótti.

«Bala akter» demekshi, men Tuńǵysh­baımen «bala» kezinde jaqynyraq tanystym. 1978 jyly Báıten Omarov M.Áýezov teatrynyń sahnasyna me­niń «Ápke» atty pesamdy tuǵysh ret qoıǵan edi. Tuńǵyshbaı sol spektaklde Qabenniń rólin oınaǵan. Qaben – áp­keni, ıaǵnı Qamajaıdy kezdesý­ge shaqy­ryp, turmysqa shyǵýǵa sóz sa­lyp júr­gen jigit. Ol kezde Tuńǵyshbaı otyz­ǵa endi jetken jas jigit bolatyn. О́zi­ne turmysqa shyǵýyn ótinip júr­­gen jigittiń tym jas bolǵanyna kó­ńili tolmaǵan Farıda Sháripova repe­tısııa kezinde: «Qudaı-aı, jap-jas balamen de ǵashyqtar sahnasyn oınaıtyn boldym-aý» dep kúlgeni áli esimde. Sodan beri attaı 45 jyl ótip­ti. Osy 45 jyl bala akterdi dara ak­ter­ge aınaldyrypty. Ol ekeýmizdiń shy­­ǵar­mashylyq dostyǵymyz Áýezov teatryn­da qoıylǵan «Kishkentaı aýyl» spektaklinen soń jańa bıikke kóteril­di. Munda ol delquly Demesinniń ró­lin tamasha oınap shyǵyp edi. Bul spektakl jaıly kezinde búkilodaqtyq «Teat­ralnaıa jızn» jýrnaly kólemdi maqala jarııalaǵan da bolatyn.

Qaı kezde oqyǵanym esimde joq, T.Jamanqulov týraly «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde shyqqan bir maqalada: «On ızvesten kak neýtomımyı sozdatel obrazy velıkıh kazahskıh hanov» dep jazǵany esimde qalypty. Onyń bolmys-bitimi de, boıy men oıy da, «Qaıǵysyz han semiredi» degendeı, Abylaıdan bas­tap basqa da handardyń rólinde sahna­ǵa shyqqanda búkil qımyl-áreketi men sóz saptaýlarynan, kelbetinen halqy­nyń qamyn oılaǵan ýaıym qushaǵynda­ǵy handar men el bıleýshileriniń tiri beı­­nesin kórgendeı bolamyz. Onyń sah­nada, ekranda somdaǵan rólderin sanap shyǵý múmkin emes. «Úndiniń tarıhyn sanap shyǵý – júzjyldyq arsha aǵa­shy­nyń qylqandy japyraqtaryn sanap shyǵýmen birdeı» dep úndi jazýshysy Mýlk Radj Amand aıtqandaı, Tuńǵyshbaı somdaǵan áıgili beıneler men rólderge taldaý jasaý toǵaıdaǵy taldardyń butaqtaryn sanap shyǵýmen birdeı.

Bıikter syrlasady, alasalar sybyr­lasady. Tuńǵyshbaı teatr tabaldy­ry­ǵyn attaǵan kúnnen bastap aldyńǵy aǵa­la­rymen syrlasyp ótti. Kózi tiri­ler­diń óz­imen, kózi joqtardyń rýhymen syr­­lasty. Qudaıǵa shúkir, qazaq sahnasy syr­lasatyn, úırenetin tulǵalardan kende bolǵan joq. «Zer qadirin zerger biledi» degendeı, talant talantty tanı biledi, birin-biri taba biledi. Tuńǵyshbaı solardy tanı bildi, taba da bildi. Keı kezde «eger Tuńǵyshbaı sekildi sahna men ekran sheberi Reseıde ómir súrse, ataq-dańqy jer jarǵan naǵyz óner maıtalmany bolyp álemge tanylǵan asa iri tulǵalardyń biri bolar edi» dep oılaımyn. Amal qansha, bizdiń tanymdyq sheńberimizdiń órisi tar, ekrandyq týyndylarymyz halyqaralyq deńgeıde oqıǵa jasaı almaı keledi.

Esimde, osydan birneshe jyl buryn Almatyǵa grýzınniń ataqty akteri Kıkabıdze kelgende, bizdiń halyq arasynda teatr men kıno salasynda tanymal bolyp júrgen qaıratkerler de bar, bári qoǵa­daı japyrylyp, ony qoldan-qolǵa tıgizbeı kezdesýler ótkizip jatty. «Iаpyr-aı, – dedim sonda kúıinip. Dál osy Kıkabıdzedeı akterler ózi­mizde de bar edi ǵoı. Tuńǵysh­baı Jaman­qulov sol Kıkabıdzeńizdi oıy­men de, boıymen de on orap alatyn akter emes pe edi? Nege biz osy ózge dese ózeý­rep tura­myz? О́z ónerimizdi, óz tulǵa­la­rymyzdy ózge­lerden bıik qoıý­dy qashan úırene­miz? Osyndaı ózgege ta­by­nýshylyqty kóp kórgen soń eken ǵoı baıǵus Pýshkın­niń: «Chert dogodal, s takım talantom ı ýmom rodıtsıa mne v Rossıı!» dep kúıin­geni. Biraq Re­seı Pýshkınniń osy sózinen keıin óz talanttaryn baǵalaýdy úırene bastady. Reseı qoǵamy sekildi, biz de óz talanttarymyzdy baǵalaýdy úırene bastaı­tyn shyǵarmyz».

Keshegi bala Tuńǵyshbaı bul kúnde dara Tuńǵyshbaıǵa aınalyp, jetpistiń beseýine de jetip qalypty.

Bul jas – adamnyń aqyl-oıy ornyq­qan, Gete aıtqandaı ótkenge kóz júgir­tip, sol jolda oryndaı almaǵan maqsat­ta­ry­na shúıligip kirisetin jas. Bul jas – uıqy azaıyp, arman kóbeıetin jas. Arman-maqsatyń túrtkilep uıqyńdy qashyrsa oǵan qapalanba, Tuńǵyshbaı ini-dosym! Osy jetken jetistigińniń bári – eńbegiń men aqylyńnyń jemisi. Osy ekeýiniń jetegine áli de ere ber. Ol úshin amandyq kerek. Jamandyqty jeńetin bir-aq nárse bar, ol – amandyq. Jamandyqtyń óletin jeri de – jaqsy­lardyń keýdesi.

Aqyl-parasatyń tolyqqan, shyǵar­ma­­­shylyǵyń molyqqan jasyńda ja­byr­­qap qalmaı, jalyqpaı jańa maqsat­ta­ryńdy júzge jetkenshe júzege asyra ber.

Dýlat ISABEKOV,

jazýshy