Qasym Amanjolov – 100

Qasym aqyn 1931-1936 jyldardy, ıaǵnı attaı bes jyldy kóne, tarıhy tereń Oral shaharynda ótkizdi. Biz, batysqazaqstandyqtar arqaly aqyndy Mahambet, Ǵumar Qarash, Sháńgereı Bókeev, keshegi Juban, Qadyr sııaqty osy óńirdiń bir perzenti dep esepteımiz.
Aqyn Qasym Amanjolov Oralǵa qalaı, qaıdan tap boldy?
Batys Qazaqstan oblystyq teleradıokompanııasynda qyzmet atqaratyn jýrnalıst Munaıdar Balmoldın daýylpaz aqynnyń Oraldaǵy ómirin birshama zerttep-zerdelep, baspasóz betinde maqalalar jarııalap, telehabarlar túsirdi. Oblystyq muraǵattaǵy qujattar men gazet tigindilerine úńildi. Qasym aqynǵa qatysty derek óte az eken. Oblystyq «Ekpindi qurylys» gazetinde óleńderi jarııalanypty, ádebıet betterin uıymdastyrǵany kórsetilipti. Al aqyn jóninde aýyzsha áńgimeler barshylyq. Osy joldardyń avtory ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldary «Oral óńiri» (burynǵy «Ekpindi qurylys») gazetine jumysqa keldi. Qyzmetkerler jáne qala turǵyndary arasynda Qasym Amanjolovpen jumystas, birge istemese de, tanys-bilis bolǵan qart jýrnalıster bar edi. Olar – Ǵubash Júndibaev, Májıt Úmbetov, Sadyq Ǵaısın, Islam Haırýshev jáne taǵy basqalary. Sondaı-aq oblysqa aqyn retinde tanylǵan, Qasymmen dostyq qarym-qatynasta bolǵan Qýan Tastaıbekov pen Batyr Qydyrnııazov degen aǵalar aýdandarda turatyn. Bul aqsaqaldar otyzynshy jyldar týraly kóp aıta bermeıtin. Surapyl qýǵyn-súrginniń saldarynan shoshynyp qalǵandyqtan bolar, sirá. Desek te, áldebir jaıdyń shetin shyǵaryp qoıatyn keıde. Qasym aqynǵa qatysty estigenderimnen esimde qalǵandaryn aıtaıyn.

Jıyrma jasar Qasym Oralǵa áskerı boryshyn atqarýǵa kelipti. Ol kezde ulttyq respýblıka jastary áskerı qyzmetin óz eliniń aýmaǵynda ótkeredi eken. Qasym jaýyngerlik isterge mashyqtana júrip, qoly qalt etip bosaı qalǵanda, «Ekpindi qurylys» gazetiniń redaksııasyna kelip turypty. Búginde biz Oral qalasy bolashaq arqaly aqynnyń poezııadaǵy tusaýyn kesti dep senimmen aıta alamyz. Iаǵnı, onyń eń tuńǵysh óleńi «Ekpindi qurylysta» jarııalanǵanyn aqyn shyǵarmashylyǵyn zertteýshiler o bastan tap basyp kórsetip keledi.
Qasym jıyrma ǵana jasta. Bul – adamnyń armanshyl, qııalshyl, ǵalamshardy qushaǵyna alýǵa talpynar kezi ǵoı. Eger ol munyń ústine bolashaq aqyn bolsa! Iá, Oral óńiri, Shaǵan, Jaıyq ózenderi Qasym aqynnyń ishte buǵyp jatqan aqyndyq darynyn oıatyp, tól poezııamyzǵa tuǵyrly talanttyń kelýine jol ashty.
Oralǵa kelgenge deıin jetim bala Semeı balalar úıinde tárbıelenip, mektep esigin ashyp, tipti maldárigerlik tehnıkýmdy támamdaıdy. Lenıngradtaǵy orman sharýashylyǵy ınstıtýtyna túsedi. Densaýlyǵyna baılanysty tastap ketedi. Árıne, kóńiline poezııa sáýlesi qonaqtaı bastaǵan balaýsa aqyn, mal-orman sharýashylyqtarynyń mamany bolǵysy kelmegen shyǵar. Tańdaý joq qoı jetimge. Áıteýir, kúnin kórsin dep tizimge tirkeı salady ǵoı ol kezde.
Áskerı qyzmetiniń merzimi bitse de, ol Oraldan ketpegeni qalaı? Bul oraıda aqynnyń bolashaq jary Saqypjamal ápkemizden aınalyp óte almaımyz. Saqypjamal da Oralda. Ekeýi burynnan jaqsy tanys-bilis bolǵan sııaqty. Jas Qasym Saqypjamaldy qulaı súıgen syńaıly. Osy joldardyń avtory ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynyń aıaq sheninde Márııa esimdi tatar kempirdiń úıinde páterde turdy. Redaksııada jumys isteımin. Q.Amanjolovtyń úsh tomdyǵy qolymnan túspeıdi. Otyzynshy jyldary oblysty Uzaqbaı Qulymbetov degen azamat basqarypty. Sol jyldardaǵy oırannyń qurbany bolyp ketken sol esimi elge belgili qaıratker keıinnen aqtalǵan eken. Joǵaryda atalǵan men úıinde páterde turǵan Márııa ánı A.N.Ostrovskıı atyndaǵy orys drama teatrynda otyzynshy jyldary eden sypyrýshy bolyp istepti. Kúnkóris qamymen Qulymbetovtiń úıiniń sharýasyna da aralasypty. Ánıdiń aıtýynsha, Saqypjamal ápkemiz Qulymbetovtiń zaıybyna sińli bolyp keledi eken. Márııa keıýana qolymdaǵy kitaptardan (birinshi tom) Qasym aqynnyń jas kezindegi sýretin kórip qalyp, «mynaý Saqypjamalǵa kelip júretin aqyn malaı ǵoı» degeni bar. Saqypjamal da ata-anasynan erte aıyryldy ma, ol jaǵy avtorǵa belgisiz, Oralǵa kelip, apa-jezdesiniń tárbıesinde bolǵan syńaıly. Qasekeń Saqypjamalmen qaıta tabysyp, ǵashyqtyq otyna sharpylsa kerek. Saqypjamal – dabylynan at úrketin azamattyń baldyzy. Al Qasym bolsa, qasynda anasy joq, basynda panasy joq, salt basty, sabaý qamshyly jalqy jigit. Saqypjamal ket ári bolmaǵanmen, apa-jezdesi Qasymdy qomsynǵan syńaıly. Qalaı bolǵanda da, Qasym áskerden bosap, Oralda qalyp qoıady. Saqypjamalǵa 1946 jyly Almatyda úılengeni málim. Oǵan óleń arnaǵan.
Saqypjamal! Bir ózińde
Eki áıeldiń aty bar.
Kún bop kóziń kúlgenińde,
Qabaǵyńnan aı týar.
Sol kez saǵan qaraı berem
Kórmegendeı men buryn.
Jannyń syryn jatqan tereń
Oqı berem jasyryn.
Saqypjamal! Atyń qandaı!
«Sápen» deımiz qysqartyp.
Jar bola gór aıtylǵandaı,
Senen qaısy qyz artyq?!
Mahabbattan talaı jastyń,
Júrekteri kúıýli.
Múmkin, jóndep súıe almaspyn
О́ziń úıret súıýdi.
Senen artyq jar tabam dep,
Oılaıtyn jan men emes.
Qate bassam, ketsem jeldep,
О́ziń sotta, óziń kesh.
Aqyry túbi qaıyrly bolyp, Qasym men Saqypjamal qosylady.
Ilgerirek ketip qaldym bilem. Iá, Qasym aqyn Oraldan ketpedi. Alaıda, nan taýyp jeý kerek qoı. Onyń mýzykalyq qabileti kúshti bolypty. Skrıpkada, garmonda óte sheber oınaıdy eken. Ártistik qabiletten de quralaqan bolmasa kerek. Ol kezde Oralda orys pen tatardyń, qazaqtyń qyz-jigitteri arasynda mýzykanttar óte kóp bolǵan sııaqty. Solardyń qaı-qaısycy da Qasymdy moıyndaǵan syńaıly. Otyzynshy jyldary Oralda qazaq drama teatry jumys jasap turǵan. Ol qazirgi Juban aqynǵa eskertkish qoıylǵan gúlzarda, aǵashtan qıyp salynǵan ǵımaratta ornalasypty. Qasym Amanjolov osy teatrda istepti. Aqynmen teatrda jumystas bolǵan adamdar ótken ǵasyrdyń alpysynshy-jetpisinshi jyldarynda kezdesip qalatyn. Teatr keıinirekte órtenip ketip, negizgi trýppa Atyraý qalasyna qonys aýdarady.
Qasekeń oraldyqtar arasynda óz adamyndaı bolyp ketedi. Bolashaq akademık Qajym Jumalıev Almatydaǵy QazPI-di bitirip kelip, Oral pedınstıtýtynda sabaq bergeni belgili. Onyń da aqyndyq aty shyǵyńqyraǵan kez edi ol. Qasym Amanjolov ózinen bes jastaı úlkendigi bar Qajekeńdi aǵa, ustaz tutqan syńaıly. Al Qajym Jumalıev Qasymnyń pedınstıtýtqa túskenin qalasa kerek. Bul kezde aqyn tuńǵysh kitaby «О́mir syryn» baspaǵa daıyndap júrgen ǵoı, sodan da Almaty oıyna jıi orala berse kerek. Qasym Amanjolov pedınstıtýtta júrgeninde jas aqyn, keıinnen maıdanda erlikpen qaza tapty. Abdolla Jumaǵalıevpen tanysyp, dostasady. Keıinirekte Almatyda qaıta kezdesip, soǵysqa attanǵanǵa deıin juby jazylmaı birge júredi. Qasym aqyn Abdollanyń qaza bolǵanyn estip-bilgennen keıin, ádebıettiń shoqtyǵy bıik týyndysy «Abdolla» («Aqyn ólimi týraly ańyz») poemasyn jazǵany barshaǵa aıan.
«Qudiret kúshi jer-jahannyń!
Qanatyn ber qyran qustyń.
Ashýyn ber arystannyń,
Júregin ber jolbarystyń!
Kúlli álemniń ashý-kegi,
Orna meniń keýdeme kep!
Jaý jolyna atam seni
Bomba bol da, jaryl júrek!»
Qasym Amanjolov oblystyq «Ekpindi qurylys» gazetinde mádenıet bóliminiń meńgerýshisi bolyp ta istepti. Oblystyq gazette jeke-dara ádebıet bólimi bolmaıdy. Basqa salalarmen qosa, ádebıet máseleleri de mádenıet bóliminiń quzyretine jatady. Osylaısha jas aqyn Qasym Amanjolov oblystaǵy qalamgerlerdiń týyndylaryn gazet betinde jarııalap, oqyrman iltıpatyna bólengen eken.
О́tken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda «Ekpindi qurylys» gazetiniń redaksııasy qazirgi Dostyq-Drýjba dańǵylyndaǵy 157 nómirli kóne ǵımaratta ornalasypty. Bul kóshe alǵashqyda Sovet kóshesi, keıinirek Lenın dańǵyly ataldy. Aqyn Ǵabdolla Toqaı atyndaǵy baspahana redaksııa ornalasqan ǵımarattan qyryq qadamdaı-aq jerde bolǵan. Júz jyldan astam ýaqyt baspahana bolǵan bir qabatty uzynsha úı ábden tozǵandyqtan, keıinirek, baspahana jańa orynǵa kóshirildi.
Qasym aqyn 1932-1933 jyldary qazirgi A.Karev kóshesindegi nómiri 69-úıdiń bir bólmesin jaldap turypty. Bul kóshe sol tusta Mostovaıa, keıinirekte, S.Kırov kóshesi atalǵan. Qasym turǵan úıdiń ıesi Abdýlla Pateev degen tatar azamaty redaksııada esepshi bolyp istegen kórinedi. Ol Uly Otan soǵysynan oralmapty. Úı Abdýllanyń qaryndasy Muhlısa Iаnborısovanyń (durysy Janbarysova bolsa kerek) menshigine kóshedi. Iаnborısovter – ósken áýlet. Qasym aqyn sol Iаnborısovtermen óte tatý qarym-qatynasta bolypty. Osy otbasy arqyly Oraldaǵy tatardyń talaı qyz-jigitterimen dostasyp, esten ketpes saýyq-saıran qurypty...
Aqyn páterde turǵan úı jaqsy saqtalǵan. Jańa qojaıyndar jóndeýden ótkizipti. Úıdi Iаnborısovterden keıin qonystanǵan tatar azamatynan 1990 jyly Uly Otan soǵysynyń ardageri Súndet Imanov degen aqsaqal satyp alypty. Qazir bul úıde S.Imanovtyń kúıeý balasy Talǵat Qızatov pen qyzy Raýza Imanova turyp jatyr. Olar osy úıde kezinde Qasym aqyn turǵanynan jaqsy habardar. «Ol kisi birtýar daryn ǵoı» dep súısine aıtady.
Bir erekshe atap ótýge turatyn jáıt bar. Qasym aqyn qyzmet istegen ǵımarat, turǵan úı, aty berilgen kóshe Oral qalasynyń memorıaldyq aýdanyna, ıaǵnı, ortalyqqa óte jaqyn. Qasym Amanjolov kóshesi Dostyq-Drýjba dańǵylymen (Sovet kóshesi) kúnshyǵys jaqta qatarlas sozylyp jatyr. Arada kóshe joq. Aqyn atyndaǵy kóshe onyń turǵan úıi men qyzmet istegen ǵımaratyna taıaý jerden ótedi. Kóshe Juban Moldaǵalıev, Dına Nurpeıisova, Ǵumar Qarash, Ǵabdolla Toqaı kóshelerimen qıylysady. Qasym Amanjolov kóshesinen qaraǵanda, oblystyq jáne qalalyq ákimdikter ǵımarattary aldyndaǵy Abaı eskertkishi, sondaı-aq Juban Moldaǵalıev, Ǵabdolla Toqaıǵa ornatylǵan eskertkishter kórinip turady. Uzyndyǵy alty shaqyrymǵa sozylǵan Qasym Amanjolov kóshesi A.Pýshkınniń eskertkishine jetip tuıyqtalady. Osy keltirilgen derekterdiń sımvoldyq máni bar sııaqty.
Joǵarydan qaraǵanda, Oraldy úsh ózen aınalyp-tolǵanyp, aımalap jatqandaı. Osy Jaıyq, Shaǵan, Derkól (Tórtkól) ózenderiniń Qasym aqynnyń saýlyǵyna dem, qııalyna jel bergeni anyq. Ol Oralǵa 1931 jyly keýdesinen óleń oty ushqyn ata bastaǵan kezinde kelip, 1936 jyly ábden qalyptasqan aqyn retinde Almatyǵa attanady.
Qasym Amanjolovta jaýhar jyrlar óte kóp. Solardyń ishinen «Oral» óleńiniń orny bólek der edik. Nege? «Týǵan eli óleńnen quıa salǵan» Qasym aqynnyń mahabbat, qyzyq mol jyldary osy Oralda ótti. Ol ǵashyqtyq otyna Oralda sharpyldy. Poezııanyń ishtegi bula kúshi osy shaharda syrtqa jaryp shyqty. Aqyn ózin Oralǵa paryzdar sanasa, al biz oraldyqtar Qasym aqynnyń arýaǵy aldynda osy klassıkalyq óleńi úshin qaryzdarmyz dep paıymdaýǵa tıistimiz.
Iá, Qasym aqynnyń dúnıe esigin ashqanyna júz jyl tolyp otyr. Oraldan óleń býyp, arman qýyp Almatyny «baǵyndyrýǵa» attanǵanyna jetpis bes jyl bolypty.
Oral qalasy myqtap ósti, ózgerdi. Qasym aqynnyń tabanynyń taby qalǵan kósheler qalanyń ortalyǵynda, ıaǵnı memorıaldyq bóliginde saqtalǵan. Kóne ǵımarattar memleket tarapynan qorǵaýǵa alynǵan. Endi osy júz jyldyǵy tusynda onyń turǵan úıine, ne bolmasa qyzmet istegen ǵımaratyna eskertkish taqta ornatý kerek-aq! Bul máseleni zııaly qaýym ókilderi, ásirese, qalamgerler kópten kóterip keledi.
Ana bir jyldary Oralda ádemi ádebıet murajaıy bolǵan edi. Onda Qasym aqynǵa arnalǵan arnaıy bólim kózge ottaı basylatyn. Solaqaı saıasat óris alǵan tusta ádebıet murajaıy jabylyp qaldy. Qazir bul másele qaıta kóterilip jatyr. Belgili aqyn Aqushtap Baqtygereeva basqaryp otyrǵan Jazýshylar odaǵynyń oblystyq fılıaly men oǵan qarasty «Qalamdastar» qoǵamdyq qaýymdastyǵy basshy oryndarǵa hat joldap, máseleniń oń sheshilýin qaýzaý qamynda.
Qasym aqyn tebirene jyrlaǵan Jaıyq, Shaǵan ózenderi de qalpynda. Aq aıdyndary jarqyrap jatyr. Bıylǵy sáýir aıynda Batys Qazaqstanda joıqyn sý tasqyny boldy. Shaǵan, Derkól ózenderi tosyn minez kórsetti. Keltirilgen zardap kólemi qomaqty bolyp otyr. Jumyla kótergen júk jeńil degendeı, bári birte-birte qalypqa túsip keledi. Aqyn jyrlap ótken Shaǵannyń jaǵalaýlary burynǵydan da bıik dárejede abattanatyn bolady.
Qasym Amanjolovtyń esimi oraldyqtar, jalpy, batysqazaqstandyqtar úshin óte-móte ystyq. Onyń júz jyldyq mereıtoıy bıyl táýelsizdik alǵanyna jıyrma jyl tolyp otyrǵan Qazaq elinde joǵary dárejede atalyp ótýge tıis. Bizdiń oblysta da aqynǵa qatysty alýan sharalar ozdyrylary kúmánsiz.
Qasym aqyn ómiriniń sándi, mándi bes jyly ótken Oraldy júrek túkpirinde óle-ólgenshe saqtady. Qabat-qatpary mol tirshilik qamy Oralǵa taǵy bir kelip qaıtýyna múmkindik bermedi. Aıyqpas aýrý da ıektep aldy. Alaıda, ol az jylda irgeli ister tyndyrdy. Qaıtys bolǵannan keıin kóp uzamaı, ótken ǵasyrdyń elýinshi jyldarynyń aıaq shenine taman kólemdi úsh tomdyǵy shyqty. Bizdiń býynnyń qolynan tastamaı oqyǵan kitaptary qatarynda Qasym aqynnyń osy úsh tomdyǵy bolǵanyn arnaıy aıtyp ótken oryndy sııaqty. Oǵan eliktep óleń jazǵandar qanshama! Olardyń bári birdeı aqyn bolyp ketken joq, árıne. Biraq poezııa dese ishken asyn jerge qoıatyn aqynjandy oqyrman bolyp qalyptasty. Áne, óleń qudireti degen osy!
Oral Qasymyn úzdige saǵynady. Aqyn rýhy onyń ózi jazǵandaı: «Sirkirep jańbyr jaýǵanda, Baıqarsyń óziń anyqtap. Janym bir júzer aýańda, Aýańda seniń qalyqtap» dep turǵandaı.
Iá, ol Oralyna ekinshi qaıtara oralmady. Esesine, onyń óleńderi jetip, jan serigimizge aınalyp otyr. Eń bastysy, osy bolsa kerek!
Aıtqalı NÁRIKOV, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi. Oral.