Onomastıka salasyndaǵy oń ózgerister jalǵasyn tabady - Danıal Ahmetov

- Danıal Kenjetaıuly, jasyratyny joq, Shyǵys Qazaqstannyń onomastıka salasyna qatysty syn az aıtylmaıtyn. Áli de ara-tura sóz bolyp turatynyn joqqa shyǵarýǵa bolmas. Desek te sońǵy jyldary óńirdiń onomastıka salasynda seń buzylǵan sekildi. Oń ózgeristerdi jurt kórip-bilip otyr. Áńgimemizdiń álqıssasyn osy taraptan órbitsek.

- Uly zamandasymyz, Elbasy Nursultan Nazarbaev usynǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy men onyń jalǵasy retinde taıaýda ǵana jaryq kórgen «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqala tarıhty tarazylaý, dástúrdiń ozyǵyn dáripteý, barymyzdy joǵaltpaı, keleshek urpaqqa jetkizý arqyly ulttyq sanany jańǵyrtýdyń naqty joldaryn kórsetedi. Elimizdegi úlken ózgeristerge qozǵaý bolyp otyrǵan bul qujattar ıdeologııalyq turǵydan júrgizip jatqan salıqaly saıasatyń jemisi ekendigin moıyndaýymyz kerek. Memleket basshysy tól tarıhymyzdyń tereńine úńilip, ǵylymnyń búgingi jetistigi turǵysynan qaraıdy. Álemdegi jahandyq ózgeristerdiń kóshinen qalmaý úshin Uly dalany meken etip jatqan bizdiń halyqtyń búgingi urpaqtaryna ata-babadan jetken qundy rýhanı muralarymyzdy kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýǵa úndeıdi.

Shyǵys Qazaqstan - birneshe memleketpen shektesip jatqan kópultty aımaq. Tarıhy tereńnen tamyr tartatyn óńirden sońǵy jyldardyń ózinde teńdessiz jádigerler tabyldy. Biz arnaıy baǵdarlama qabyldap, Altaı men Tarbaǵataı, Shyńǵystaý men Kókentaýdyń baýraıyn zertteýdi qolǵa aldyq. Sebebi, arheologııa men tarıh eskertkishteri, óner men rýhanı qundylyqtar toǵysqan bul mekender – Qazaqstan halqynyń san qyrly murasyn qalyptastyryp, ulttyq biregeıligin saqtaýda mańyzdy mánge ıe.

Shilikti men Berel, Eleke sazyndaǵy qorǵandardan tabylǵan b.e.d. VIII-VII ǵasyrlyq jádigerler sol zamannyń ózinde ata-babalarymyz tabıǵatpen úılesim taýyp, metallýrgııa men zergerlik ónerdi tereń meńgergendigin dáleldeıdi. Belgili qazaqstandyq arheologtar – Zeınolla Samashev pen Ábdesh Tóleýbaevtardyń basshylyǵymen sońǵy úsh jylda júrgizilgen zertteýlerdiń arqasynda oblysta BAQ ókilderi «dala amazonkasy» atap ketken saq patshaıymy men «Altyn adam», 19 myńnan astam artefaktiler tabylyp, ulttyq tarıhı qorymyzdy qundy derektermen tolyqtyrdy. Munyń barlyǵy Altaıdyń adamzat órkenıetiniń oshaǵy, túrki áleminiń altyn besigi bolǵanyn anyq aıǵaqtaıdy. Keshegi Keńestik qoǵamnyń saıası júıesine táýeldi bolǵan zamanda ultymyzdyń taǵylymdy tarıhyn, bekzat bolmysyn tanytatyn, ata-babalarymyzdyń jer men sýdyń tabıǵı, tarıhı erekshelikterine qaraı bergen ataýlaryn halyqpen sanaspaı, jappaı ózgertý úrdisi tek bizdiń elimizde ǵana emes, Odaq quramynda bolǵan respýblıkalardyń báriniń de basynda bolǵan aýyr jaǵdaı. Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý: bolashaqqa baǵdar» atty strategııalyq maqalasyndaǵy «Týǵan jer» baǵdarlamasynyń negizgi maqsaty da - atamekenniń ár saıy men qyrqasyn, ózeni men jer ataýynyń rýhanı-tanymdyq mańyzdylyǵyna aıryqsha mán berip, jas urpaqty jańa qazaqstandyq patrıotızm turǵysynan tárbıeleý.

Bir máseleni esten shyǵarmaýymyz kerek. Elbasy óziniń «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasynda, uzaq ýaqyttan beri bizdiń jerimizde ómir súrip kele jatqan kóptegen etnostarǵa ortaq Qazaqstan tarıhy týraly aıta kele, túrli etnostardyń kóptegen kórnekti tulǵalary ortaq tarıhqa óz úlesterin qosqanyn atap ótti. Rýhanı jańǵyrý degenimiz basqa halyqtardyń rolin tómendetip, ózimizdiń ulylyǵymyzdy kórsetý úshin jasalmaıtynyn únemi qaıtalaýmen keledi. Bul jerde úlken jaýapkershilik qanshama ulttyń basyn qosyp otyrǵan qazaq halqyna tıesili ekeni erekshe ataǵan jón. Biz tarıhı taǵdyr toǵystyrǵan kópultty, birtutas elmiz. Sondyqtan, naqty ǵylymı derekterge súıenip, jahandyq tarıhtaǵy óz ornymyzdy baıyppen ári durys paıymdaı otyryp, elimizdi mekendep jatqan basqa ulttar men ulystardyń mádenıeti, salt-dástúrine qurmetpen qaraýǵa tıispiz. Búkil qazaqstandyqtardyń qyzyǵýshylyǵy men múddesi bir arnaǵa toǵysqanda ǵana sheshim durys bolady. Mysaly, Anton Chehov álemdegi eń uly jazýshylardyń biri dep tanylǵan daryn ıesi. Ol álem ádebıetiniń klassıgi. Onyń shyǵarmalarymen birneshe urpaq sýsyndap ósti. Mundaı adamǵa kóshe atyn berý oryndy dep esepteımin. Sol sııaqty belgili jazýshy, oıshyl, álemniń uly jazýshysy Lev Tolstoıdyń da orny erekshe. Shákárimmen hat alysqan kemeńger jazýshynyń elimizge qatysy joq dep kim aıta alady?

Aleksandr Zataevıchti qazaq óneriniń janashyry bolǵanyn bári biledi. Ol – Aqan seri, Birjan sal, Abaı, Jaıaý Musa, Úkili Ybyraı, Qurmanǵazy, Muhıt, Dáýletkereı, Táttimbet shyǵarmalaryn alǵash ret jaryqqa shyǵaryp, ulttyq dástúrlerdi saqtaýshylar men damytýshylar jaıynda qaıtalanbas derekter jazyp qaldyrǵan etnograf. Zataevıchtiń «Qazaq halqynyń 1000 áni», «Qazaqtyń 500 án-kúıi» qazaq ónerine qosqan baǵa jetpes baılyq dep esepteımin. Endeshe, bir kóshemizdi osyndaı adamnyń qurmetine nege atamasqa?! HIH ǵasyrdyń 30 jyldary azattyq jolynda bılik dıktatýrasyna qarsy bolǵan saıası kúreskerlerdiń kóbi Patshalyq Reseıden jer aýdarylyp qazaq jerin panalaǵan. Solardyń biri Adolf Iаnýshkevıch. Shyǵys Qazaqstandy túgeldeı derlik aralap, onyń ishinde Semeı, Aıagóz jerlerindegi saparlarynan qundy derekterdi jazyp qaldyrǵan saıahatshy Iаnýshkevıchtiń eńbegi qazaq eli tarıhyna qaldyrylǵan qundy dúnıe emes dep kim aıta alady?! Olaı bolsa, júz alpys jylǵa jýyq tarıhy bar polıak-qazaq mádenı-ádebı baılanysynyń kósh bastaýshysy bolyp sanalatyn Iаnýshkevıchke bir kóshemizdi nege bermeske?! Al endi Dmıtrıı Mendeleevtiń álemdik ǵylymdaǵy ornyn kim bilmeıdi? Onyń perıodıkalyq júıesin búkil dúnıe júzi qoldanyp otyrǵan joq pa?! Sol sııaqty, tuńǵysh ǵaryshker bolǵan – Iýrıı Gagarın. Onyń aero-ǵarysh salasyna qosqan úlesin búkil álem moıyndaǵan. Olaı bolsa, Mendeleev pen Gagarınge berilgen kóshe ataýlaryn ózgertý kerek pe? Joq. Olar bir ǵana ultqa emes, barsha adamzat órkenıeti úshin qyzmet etken, ǵylymda úlken betburys jasaǵan tulǵalar.

Táýelsizdik, Dostyq, Yntymaq, Birlik sııaqty ultty, halyqty biriktirýshi ataýlar bolady. Bul memlekettik deńgeıde bazalyq qundylyqtarymyzǵa aınalǵan kıeli uǵymdar. Ony halyq ta túsinip, ózderi qoldaý bildirip keledi. Keshegi surapyl soǵys jyldarynda erlik kórsetip, batyr atanǵan jerlesterimiz de bar. Olardy da umytýǵa bolmaıdy. Zyrıan aýdanynyń úsh mektebine Keńes odaǵynyń batyrlary V.Harın,

A.Bıketov jáne S.Sýmınniń, Kókpekti aýdany Samar aýylynyń Mádenıet úıine Uly Otan soǵysy ardageri I.Fedosovtyń esimderi berildi. Ataýlary tabıǵı ortasyna baılanysty qoıylǵan kósheler bolady. Lýgovaıa, Naberejnaıa, Stepnaıa, Zarechnaıa sııaqty. Olardyń saıasat, ne ıdeologııaǵa qatysy joq qoı. Jergilikti halyqtyń óz qalaýymen, qabyldaýyna yńǵaıly bolǵan soń atalyp ketken. Jalpy, kóshege at berýde, onyń qashyqtyǵyna, ornalasqan ornyna, turyp jatqan halyqtyń ulttyq quramyna erekshe nazar aýdarylýy tıis dep oılaımyn.

О́skemende sońǵy eki jylda 41 kóshe ataýy ózgerdi

- Osy rette oblys ortalyǵy - О́skemende aýyz toltyryp aıtýǵa turarlyqtaı júıeli jumystar júrgizilip jatqan sekildi.

- Iá. Bir ǵana О́skemenniń ózinde sońǵy eki jylda 41 kóshe ataýy ózgerdi. Bul baǵytta bizdiń naqty baǵdarymyz bar. Kez kelgen ózgeris halyqtyń oń baǵasyn alýy úshin onyń qazaqstandyq biregeılikke, táýelsizdiktiń ıdealdaryna, tarıhı mańyzdylyǵyna sáıkes bolýy asa mańyzdy. Halyq keshegi ótken keńestik-kommýnıstik rejımniń de kóleńkeli tustaryn bilý kerek. Urpaǵymyz qaı kóshemen kele jatqanyn, ol kósheniń kimge arnalǵanyn, ol adamnyń qandaı bolǵanyn naqty bilgende ǵana biz rýhanı jańǵyramyz. Mysaly, Dzerjınskıı, Ordjenıkıdze, Voroshılovtar kim?! Kóshe bererlikteı elimizge qandaı eńbek sińirdi? Qazaqty qoıyp, jalpy buqara halyqqa olardan tıgen paıda bar ma? Joq. Biri qanady. Biri tonady. Biri halyqty qynadaı qyrdy. Al búgingi urpaq sol kezeńdegi búkpesi kóp tarıhty bile me? Bizdiń maqsat - sony túsindirý. О́skemendegi Karl Markstyń esimi berilgen kúre jolǵa Qaz daýysty Qazybek bıdiń atyn berdik. Qazybek bı kim? «Jerimizdiń shetin jaý baspasyn, elimizden qut-berekesi qashpasyn» dep atqa qonǵan, kópke úlgi kesimdi sózin aıtqan dara tulǵa.

Oblystyq onomastıkalyq komısııa bıylǵy jyldyń ózinde 4 otyrys ótkizip, 478 usynysty qarap, 321-i boıynsha oń sheshim qabyldandy. Onyń ishinde 291 kóshe, 14 ákimshilik-aýmaqtyq birlik, 9 nysan bar. Respýblıkalyq onomastıkalyq komıssııaǵa joldanǵan usynystar arasynda О́skemen qalasyndaǵy Ordjenıkıdze kóshesin Saǵadat Nurmaǵambetov kóshesi dep ataý, Revolıýsıonnaıa kóshesin Qalıhan Ysqaq, Dzerjınskıı kóshesin Ámire Qashaýbaev, Kırov kóshesin Anton Chehov, Golovkov kóshesin Beıbitshilik, Sovetskaıa kóshesin Aleksandr Zataevıch, Krýpskaıa kóshesin Evgenıı Brýsılovskıı, Oktıabrskaıa kóshesin Muhamedjan Tynyshpaev, Menovnoe aýylyndaǵy Sovetskaıany Adolf Iаnýshkevıch qurmetine ataý sııaqty usynystar bar.

-Halyq bastap, ózińiz qostaǵan Zyrıan qalasy men osy attas aýdanǵa Altaı ataýyn berý týraly usynys, bir ǵana Shyǵys emes, kúlli Qazaqstan halqyn serpiltken keremet jańalyq boldy. Zyrıan qashan Altaı bolady?

- Altaı – san túrli halyqtyń shyqqan jeri, atajurty. Sol sebepti, biz qandaı kıeli jerde turyp jatqanymyzdy eshqashan umytpaýymyz kerek. Bul – eń aldymen tarıhymyzǵa taǵzym. Aýdan atyn ózgertý ekonomıkalyq turǵydan da tıimdi bolary sózsiz. Nege deseńiz, Altaı – brendtik ataý. Bul óńirge týrısterdi kóptep tartýǵa múmkindik beredi. Túbi bir túrki jurty úshin qasıetti meken, kıeli jer atanǵan Altaı ataýyn Zyrıan qalasy men aýdanǵa berý týraly jergilikti qaýymdastyqtyń 20 myń adam qol qoıǵan ótinishi men 239 jınalystyń qorytyndysy boıynsha usynys-tilekter, eń aldymen, aýdandyq, keıin oblystyq deńgeıde qaralyp, Úkimet janyndaǵy respýblıkalyq onomastıkalyq komıssııaǵa usynyldy. Másele bir aýyzdan maquldanǵan. Qazir tıisti uıymdastyrý-rásimdeý sharalary júrip jatyr. Bul sharýa ońaı bolǵan joq. Ony da aıtýymyz kerek. Zyrıandaǵy halyqtyń 85 prosentin ózge ult ókilderi quraıdy. Osyǵan qaramastan Zyrıan halqy judyryqtaı jumylyp, Altaı ataýyn jyly qabyldady.

- Danıal Kenjetaıuly, ýaqyt bólip, áńgimeleskenińiz úshin alǵys bildiremiz.
 

Áńgimelesken Azamat QASYM,

«Egemen Qazaqstan»

О́SKEMEN