Bul maqala kópten oıymyzda júrip, kóńildi alańdatqan, qazaq qoǵamyn qashannan beri beıjaı qaldyrmaı kele jatqan eń shikámshil, kirpııaz taqyrypty sóz etip, bizdiń de kókiregimizde qat­talyp, tipti, «Qazaqstan» tele­arnasynyń «Tańsholpan» baǵdarlamasynda qysqa da bolsa qoz­ǵaǵan oıymyzdy, aıtqan pikirimizdi jazýǵa muryndyq boldy. Iá, alashtyqtar jáne sol kezdegi Keńes ókimetiniń basqarý-ákimshilik apparatynda qyzmet etkenderdiń taǵdyry qarama-qaıshylyq pen kúrdelilikke toly. Oǵan biz, keıingi urpaq, qandaı kózqaraspen qarap, qaı qyr-syrynan kelýge tıispiz? Qalaı talqylap, taldap, zerttep-zerdeleýge barýymyz kerek? 

Mine, bizdiń myna maqalamyz joǵary­da­ǵy telearnada aıtqan oı-pikirimizdi jalǵap, damytýǵa qosymsha. Qanat myrzanyń atalǵan maqalasyna jaýap berý. Aldymen, keleli áńgimege muryndyq bolǵan maqalaǵa toqtaıyq. Maqsat bireýdi «jaýap berýi qajet» dep úrkitip, tuqyrtýda emes. Máselege fılosof P.Chaadaevtiń «Apologııa sýmasshedshego» atty maqalasynda:  «Iа ne naýchılsıa lıýbıt svoıý rodıný (bizdiń maqala jaǵdaıynda «rodına» sózin «ult alyptary» dep oqyńyzdar – A.Á.) s zakrytymı glazamı, s preklonennoı golovoı, s zapertymı ýstamı» degenindeı prınsıp ustandyq, ustanǵanbyz, Qudaı qýat berse, ustana da beremiz. Áıtpese, «Aqıqat» jýrnaly Sáken Seı­fýllınniń «Keńselerde isti qazaq tilinde júrgizýge kirisý», ǵalym Nazgúl Sapııanovanyń «Názir men Sáken nege kelise almady?» degen tamasha ǵylymı-saraptamalyq jaqsy maqalasyn jarııalar ma edi? Sóıtip biraz shyndyqtyń qyr-syryn ashyp, Sáken aqı­qa­tyna kóz jetkizsek jaqsy ma? Árıne, jaqsy. Qanat myrza ony kór­meıdi. Endeshe, marqum azamat Jumajan Súleımenniń maqa­lasyn nege jarııalamasqa? Atal­ǵan maqalany ol «Aqıqat» jýrnalyndaǵy tuzdyqtalǵan maqala» deıdi. Onda, sonshalyqty, ósirip aıtatyndaı tuzdyqtalǵan eshteńesi joq. Jalpy, halyqtyq aınalymǵa túsken, arhıvtik qordan alynǵan materıal. Sosyn, onda avtordyń o materıal týraly oıy jáne túsiniktemeleri ǵana bar. Sondaı-aq arhıvtik qordan alynǵan materıaldy biz Qanat myrzadaı «esh jerde tirkelmegen bul kúmándi hatty falsıfıkasııa demegende ne dersiń?» degenindeı kesip-pishti pikir aıta almaımyz. Onyń bar qupııasyn bir Alla biledi. Áıtpese, ol materıaldy arnaýly saraptamadan ótkizip, onyń falsıfıkasııa nemese falsıfıkasııa emesin anyqtaý kerek. Oǵan joǵarydaı kesti-pishti pikir júrmeıdi. Bizdiń onyń qupııasyn bir Alla biledi deýimizdiń syry sonda. Sondyqtan da bizdiń bar kinámiz qoǵamdyq ǵylymı aınalymdaǵy arhıvtik qor materıalyn paı­da­lanǵanymyz ba? Jalpy, jýr­nalǵa jarııalanǵan maqalada Sákenge qatysty artyq-aýys sóz aıtylmaǵan. Qaıta avtor «hat­tyń jazylý merzimi – Sákenniń qorǵanýǵa májbúr etilgen kezi» dep aqyndy aqtaıdy da, «Sáken syndy ultymyzdyń betkeustar azamattary zamannyń quly bolǵysy kelmedi. Olar zamanymen alysty, otarshyldyqpen alys­ty, qazaqtyń ózara birligi úshin alysty. Birlik úshin kúres otar­shyldyqpen kúresten jeńil emes-tin. Nege deseńiz, oń men teris, ádildik pen qııanat, jańa men eski, artqa tartýshylyq pen alǵa tartýshylyq, jikshildik pen týysqandyq, birigýge degen úrdis bólinýge degen umtylyspen qatar júrdi. Maqsat bir bolǵanmen, oǵan aparatyn joldardyń ár­alýandyǵy taǵy bar (biz naq osy sóı­lemge áli toqtalatyn bolamyz. Bul sóz aldaǵy aıtatyn oı, bildirer pikirimizdiń jaqsy muryndyǵy bolyp tur – A.Á.). Ár tulǵanyń ózine tán túısik-sezimi, dúnıetanymy aıryqsha álem ekendigi jáne bar. Biz munyń bárin ejiktep jatýymyzdyń syry – tarıhymyzdyń asa kúr­de­li qarama-qaıshylyqqa toly ekendigin...» aıtý degeninde qandaı ersilik bar? Budan kimdi, qandaı jazǵyrýshylyqty kórip otyrsyzdar? Mine, osynda ne kinárat bar? Bul, bir. 

Ekinshi, arhıvtik qorǵa túsip, sosyn, «Dvıjenıe Alash. Sbor­nık materıalov sýdebnyh prosessov nad alashevsamı» degen sııaqty jınaqtarǵa engen materıaldar sózsiz, ári zańdy túrde ǵylymı jáne buqaralyq aqparat quraldarynyń aınalymyna tú­sedi. О́ıtkeni olar tirkelgen, zań­dastyrylǵan, paıdalanýǵa quqyq berilgen. Ony siz qalasańyz da, qalamasańyz da solaı bolady. Bul logıkalyq zańdylyq. Oǵan ar­nap ǵylymı eńbekter jazylyp, olar alýan-alýan pikir, san qyrly oı talqysyna túsip, solardyń anyq­taǵan, jazǵan shyndyǵy, aqı­qaty arqyly bolashaq urpaqqa jetedi. Bul maqalany Jumajan aǵamyz jazyp, «Aqıqat» jarııa­la­maǵanymen, keler urpaq ǵalym­dary men jýrnalısteri, aqyn-jazýshylary jazar edi. Son­dyq­tan onyń aldyn alý kerek. Áıtpese, keıin de bireýler olarǵa «...jaýap berýleri kerek» dep otyrmaı ma? Al, Qanat myrza bolsa, «Aqıqat» jýrnalyndaǵy «Sákenniń haty» týraly materıaldy kóredi de, sol jýrnalda «Zaman hat» aıdarymen berilgen Sákenniń «Keńselerde isti qazaq tilinde júrgizýge kirisý» jáne ǵalym Nazgúl Sapııanovanyń «Názir men Sáken nege kelise almady?» degen ǵylymı- saraptamalyq jaqsy maqalasyn kórmeıdi. Nege? 

Reti kelgende aıtaıyq, joǵa­ryda atalǵan «Dvıjenıe Alash. Sbornık materıalov sýdebnyh prosessov nad alashevsamı» atty jı­naqtyń 3-tomynyń 93-100 betterinde jarııalanǵan «№19 Dokladnaıa zapıska S.Seıfýllına I.V.Stalıný o vzaımootnoshenııah v srede kazahskıh partııno-sovetskıh rabotnıkov» degen materıaldyń mátini orys tilinde tolyq nusqasynda berilip, atalǵan materıaldyń sońynda APRK. F. 811. Op., 24. D243, l. 7-17. Foto­kopııa; Alash qozǵalysy. Qujattar men materıaldar jınaǵy. – Sáýir 1920-1928 jj. Dvıjenıe Alash. Aprel 1920-1928 gg. Almaty: «El-shejire», 2007. T.3. Kn.1. – 304 s. – S. 187-194» dep tolyqtyrylǵan. Al, endi, osyny Qanat myrza aıtqandaı: «esh jerde tirkelmegen kúmándi hat» dep kórińizshi. 

Sondyqtan biz jáne jeke­ óz basym, Sákendi búkil qarama-qaıshylyǵymen, jetistik-kem­shiligimen, tulǵalyǵymen una­tamyz, unatamyn. Sosyn, bul má­se­lede meniń ózindik kózqarasym bar, aqyndy unatqanymdaı, Sákenniń tynys-tirshiligi men óleń-ómirine sol P.Chaadaevtyń «...vremıa slepyh vlıýblennosteı proshlo» degen sózindegi uǵym-túsinikte, ustanymda qaraımyn. Adam – pende, tipti, Paıǵambarymyzdyń ózi «Mende de kemshilik bar, tek Jaratqan ıemizde ǵana kemshilik joq» degende, biz kimbiz? Endeshe, biz sol kezdegi alashtyqtar men Keńes ókimetine qyzmet etken asyl azamattarymyzdyń bary men joǵyn, aıtqany men aıtpaǵanyn, qol jetkizgen tabystary men sol jolda jibergen keıbir ketik-kemshilikterin saraptaı bilýimiz kerek. Biraq, ol olardyń ulylyǵyna, otanshyldyǵyna, ultshyldyǵyna, aqyn-jazýshylyǵyna soqyr sezim­men qaramaıtyn ári esh nuq­san keltirmeıtin bolýy tıis.  

Úshinshi, Qanat myrza óziniń ma­qala­sy­nyń bir tusynda ­«...Ony­men birge qazaqqa «Bólingendi bóri jeıdiniń» keri keldi» degen jol­dary men keıbir tustaryn redaksııa J.Súleımenniń atynan ózderi qosqanǵa uqsaıdy» deıdi. Ne degen kóripkeldik! Netken kesip-pisýshilik. Qoljazbany kórip-bilmeı osylaı aıta salýǵa bola ma? Ol kisi bilse, kez kelgen redaksııa, onyń ishinde «Aqıqat» jýrnaly redaksııasynyń ujy­my ári kez kelgen qyzmetkeri eshkimniń, esh ýaqytta avtorlyq quqyna qol suq­paı­dy. Iаǵnı, jýr­nal qorjynyna túsken mate­rıal­dar­dyń sóz-sóılemderin alyp, qospaıdy. О́ıtkeni olar avtor men redak­sııa qyzmetkerleri ara­syndaǵy qarym-qatynas máde­nıetin jaqsy biledi. Alyp-qosqan jaǵdaıda da avtor­men kelisedi. Redaksııa qorjynynda marqum Jumajan aǵamyzdyń qoljazba- maqa­lasy bar. Ol redaksııaǵa qaıdan keldi, qalaı keldi desek, jýr­nalıstik tilmen aıtqanda «óz aıaǵymen» kelgen. О́kinishke qaraı, bizdiń kemshiligimiz, atal­ǵan maqalany ártúrli jaǵ­daı­lar barysynda keshiktirip jarııalaǵanymyz. Endeshe, joǵa­ry­daǵy Qanat myrzanyń sózi re­daksııany tuqyrtyp, boks zańy­men aıtqanda, kindikten tómen urý tásili. 

Taǵy bir túsingenim, Qanat myrzanyń «...Boıaýyn qalyńdatyp, «jańalyq ashyp» deýine qara­ǵanda «Aqıqat» jýrnalyn ıl­lıýs­trasııalyq basylym dep oılaıdy-aý, sirá. Joq, keshirińiz Qanat myrza, biz eshqandaı anyqtalǵan da, anyqtalmaǵan da nárseni tolyqtyryp nemese qysqartyp, bolmasa óńdeı almaımyz. Qandaı da bolmasyn qoljazbanyń mátinin ózgertpeı paıdalanamyz. Mátin bizde bar. Iаǵnı, biz qolymyzda bar qoljazbamen buqaralyq aqparat quraldarynyń mádenıeti aıasynda jumys istedik. Sondyqtan, «...boıaýyn qalyńdatyp, «jańalyq ashyp» deýińiz, sizdiń fantazııańyz. Siz taǵy bir pikirińizde hattaǵy Sákenniń qoly týraly tilge tıek etesiz. Qudaı-aý, osydan pálen jyl buryn ómirden ótken, Sákenniń qolyn qoıýǵa kimniń batyly baryp, ar-ojdany jiberedi. Sizdiń oıyńyz absýrd. Ondaı qol «Dvıjenıe Alash. Sbornık materıalov sýdebnyh prosessov nad alashevsamı» atty jınaqtyń 3-tomynyń 93-100 betterinde jarııalanǵan «№19 Dokladnaıa zapıska S.Seıfýllına I.V.Stalıný o vzaımootnoshenııah v srede kazahskıh partııno-sovetskıh rabotnıkov» degen materıalda da kórsetilmegen. Onda tek qana «S kommýnıstıcheskım prıvetom S.Seıfýllın» deıdi. Endeshe, bizdi kinálaǵandaı, sol jınaqty da, taǵy basqalardy da kinálańyz. Al, endi, qoljazbadaǵy bar «qoly» degen sózdi, siz, óz yńǵaıyńyzǵa qarap túsinesiz, bireýdi aıyptaý úshin alǵa tartasyz. Bulaı deıtinimiz, Jumajan aǵamyz óziniń maqalasynda «Hat­tyń bizdiń arhıvtegi nusqasynda Stalınniń ony oqyǵan-oqyma­ǵan­dyǵy jóninde belgi joq. Ádet­te, qoıylatyn keńselik tir­keý belgileri qoıylmaǵan. Hat­tyń jazylǵan merzimi de kór­setilmegen» deıdi. Endeshe, avtor qoljazbasyndaǵy «qoly» degen sóz Sákenniń «qoly» degen kórsetkish emes. «Aqıqatty» aıyptap turǵan osy tusta, siz «Sákenniń qoly dep jalǵan aqparat taratqandary úshin jaýap berýleri qajet» deısiz. Biz jalǵan aqparat taratqan joqpyz, redaksııaǵa túsken qoljazbadaǵy, materıaldaǵy bardy berdik. Iаǵnı, qoldy oıdan qosqan joqpyz. Bizdiń jýrnalymyzdyń sońǵy betinde «Jekelegen avtorlardyń jýrnalda jarııalanǵan maqalalaryndaǵy pikir-usynystary redaksııanyń túbegeıli kózqarasyn bildirmeıdi. Redaksııa oqyr­man hattaryna jaýap bermeıdi, keri qaıtarmaıdy. Jýr­nal materıaldary basqa basylymdarda kóshirilip basylsa, «Aqıqatqa» silteme jasaý min­detti» dep kórsetilgen. О́kinishke qaraı, keıbir áleýmettik jeliler men merzimdi basylymdar bizden materıaldy kóshirip basqanda, osy talaptardy elep-eskermeı, ózderinshe taqyryp qoıatyn jaǵdaılar da bar. Baıqaımyn, siz solardyń birli-ekilisin kórgen sııaqtysyz. Biz olar úshin jaýap bermeımiz. Al, qoljazba kimdiki degenge kelsek, Jumajan aǵamizdiki, materıal jýrnalıstik tilmen aıtqanda, «óz aıaǵymen» kelgen. 

Tórtinshi, Qanat myrza, maqala arasynda «...«Aqıqat» jýr­nalynyń redaksııasyn jaýapqa tartý qajet» deıdi. Muny qalaı túsinýge bolady? Eger, mundaı jarııalanǵan materıaldarǵa bola «jaýapqa tartý qajet» deı­tin bolsaq, onda jarty qazaq­tyń aqyn-jazýshylary men jýrnalısterin jazalaý kerek qoı! «Aqıqat» jýrnalyna deıin uly tulǵamyz Sáken jáne basqalar týraly kim, ne aıtyp, qalaı jazbady?! Osyndaı da asyǵys, ushqary oı bolady eken-aý! Eń aldymen biz demokratııalyq qoǵamda ómir súrip júrmiz emes pe. Sosyn, joǵaryda aıtylǵandaı, «arhıvtik qorǵa túsken, arnaýly qujattar jarııalanǵan jınaqtan alynǵan materıaldardy ǵylymı aınalymǵa túsirmesin, buqaralyq aqparat quraldarynda jarııalamasyn» degen pikir-oı qaıdan, qashan shyqqan? «Aqıqattyń» jarııalaǵan materıalynda Sákendi jamandaǵan sóz joq. Qaıta aqtaý men maqtaý basym. Avtor «mundaı hattarǵa túsinistikpen qaraý kerek» deıdi. «Aqıqattyń» bar aıyby – avtor quqyǵyn saqtap, sol materıaldy jarııalaǵany. Tipti, baspasóz mádenıetine sáıkes, Qanat Júnisov óz maqalasyn bas­qa basylymdarǵa emes, eń aldy­men «Aqıqattyń» redaksııa­syna alyp kelip, osy jýrnalda ja­rııalanýyn talap etkende, biz ony jarııalaǵanda, ol kisi jo­ǵarydaǵydaı jańylys sóz aıtpaǵan bolar edi. 

Jalpy, oıdy oı qozǵap, pikirdi pikir týdyrady. Alashordalyqtar men Keńes ókimetiniń basqarý-ákimshilik apparatynda atqarǵan qazaqtyń oqyǵan azamattaryna degen kózqarasty jan-jaq­ty qalyptastyrýda «qazirgi urpaq ózin qalaı ustap, qandaı máselelerge den qoıýlary kerek» degen oı, pikir kóńilimizde kópten júretin. Mine, Qanat myrza óziniń osynaý maqalasymen soǵan qozǵaý salyp, tómendegi máselelerdi sóz etýge muryndyq bolyp otyr. Osy tusta maǵan Jumajan aǵamyzdyń joǵaryda keltirgen sóziniń ishindegi erekshe unaıtyny:  Alashtyqtar men Keńes ókimetine qyzmet etken alyptarymyzdyń qaı-qaısysyn da jatsynbaı, olardyń qoǵamdyq-saıası jáne adamı-azamattyq tulǵasyna atústi qaramaı, ony taldap, talqylap, zert­tep-zerdeleýimiz kerek» deý­men birge, patshalyq Reseı kezinde, ıaǵnı, HIH ǵasyrdyń 30-jyldarynda Máskeýde eki toptyń arasynda qyzý talas, tartys, oı bólisip, pikir alysý naýqany beleń alǵany túsedi. Ol toptyń birinshisi «slavıanofılder» edi de, ekinshisi «zapadnıkter» bolatyn. Slavıanofılderdiń basynda A.Homıakov, I. jáne P.Kıreevskııler, Iý.Samarın, K. jáne I.Aksakovtar, F.Dos­toevskıı tursa, al, zapadnıkter jaǵynda T.Granovskıı, K.Kavelın, I.Týrgenev, M.Katkov sekildi alyptar turdy. Mine, solardyń arasynda qym-qıǵash talas-tartys júrip jatty. Sonda olardyń bir de bireýi bir-birin «...jaýap berýleri qajet» degen emes. О́ıtkeni olar shyn ma­ǵynasyndaǵy demokratııalyq qo­ǵamnyń ókilderi bolatyn. Dál sol sııaqty, bizdiń alashordalyqtar da, sol kezdegi Keńes ókimetine qyz­met etken alyptarymyz da son­daı eki joldy tańdaǵan edi. Bul joldar da bir-birine qosyl­maıtyn, biraq, Qazaqstandy, qazaq halqyn baqytty etsek degen nıetten týǵan jol, ustanym bolatyn. Iаǵnı, ekeýiniń de maqsaty, muraty – óziniń ultyn ushpaqqa shyǵaryp, baqytty etý. Sol jolda zapadnıkter men slavıano­fılder sııaqty, bizdiń eki baǵyttaǵy alyptarymyz úlken jetistikter men keı tustardaǵy kemshilikterge den qoıdy. Iаǵnı, olardyń qate­lik­teri men oń isteri qatar júrdi. Pikir aıtyp, oı bólisýde de qaı­shylyqtarǵa bardy. Talasty, tar­tysty. Al, onyń sebep-saldaryn saralap, zerdelep, taldap, talqylap, aıtý ári jazý («jaýap­qa tartý emes») bizdiń enshimizde. Bizdiń sóz basyndaǵy M.Prıshvınniń «Pravdy nado derjatsıa – ıstıný nado ıskat» degen sózine júginýimiz de sodan. Sákenniń «Keńselerde isti qazaq tilinde júrgizýge kirisý» jáne ǵalym N.Sapııanovanyń «Názir men Sáken nege kelise almady?» degen ǵylymı-saraptamalyq jaqsy maqalasyn jáne marqum Jumajan Súleımenniń ıgi nıetinen týǵan materıalyn jarııalaýymyzdyń syry sonda. Bizdiń maqsatymyz, Sákenniń hatyn berý arqyly, sol kezdegi alyptarymyzdyń basyna túsken aýyr kúnderdiń olardyń ómirine de, jazyp-syzýyna da yqpal etkenin aıtý. Áıtpese, Sákenniń hatyndaı hattardy sol kezdegi iri de tulǵa sanalatyn azamattarymyzdyń birnesheýi jazǵan. Olardyń atyn atap, túsin tústep jatqymyz kelmeıdi. Ony bilgisi keletinder kóp tomdyq «Dvıjenıe Alash. Sbornık materıalov sýdebnyh prosessov nad­ alashevsamı» degen kitapqa júginsin. 

Tilimizge tıek bolyp otyr­ǵan slavıanofılder men zapad­nık­terdiń Reseıdi, Reseı halqyn baqytty etý jolyndaǵy bir-birine qosylmaıtyn, kelispeıtin oı-pikirlerine sol kezde basý aıt­qan orys ǵulamalary da bol­ǵan. Atalǵan eki aǵymnyń da myq­tylyǵy sonda, onyń ekeýi de óz Otanyn, otandastaryn, qan­das­taryn baqytty etý jolynda bir-birimen úlken qaıshylyqtarǵa bardy. Bizdiń alashtyqtar men Keńes ókimeti qyzmetinde júrgenderdiń arasyndaǵy eki joldy tańdap, qaıshylyqta bolýlary da dáp sondaı. Dáp osyndaı, bizdiń alashordalyqtar men Keńes ókimetine qyzmet etti dep júrgen asyl azamattarymyzdyń báriniń júregi Qazaqstan, qazaq dep soqty. Al solardy baqytty etý jolyndaǵy tańdaýlary eki túrli boldy. Ol úshin olardy kinálamaı, qaıta, «Nege olar sondaı boldy?» degen máseleni zerttep, zerdeleýge tıispiz. Aqıqaty men shyndyǵyna kóz jetkizýimiz kerek. «Aqıqat» jýrnalynyń maqsat, múddesi de sol. Biz eshbir ardager azamattarymyz ben uly tulǵalarymyzǵa artyq aıtpaımyz. Sákendi maqtanysh etý arqyly, onyń ómirindegi qıyn-qystaý kezeńderge zerdeli, zeıindi ári talǵam-talap tarazysy arqyly qaraý árbir azamattyń paryzy ári qaryzy. Al, sol jolda bir-birimizdi Qanat myrzadaı «jaýap berýleri qajet» deıtin bolsaq, onda onymyz sonaý jyldardyń salqyny bolyp shyǵady emes pe? Tarıh qaıtalansa, – fars! Eger, ol «Aqıqat» jýrnaly meniń syn maqalama jaýap bersin dese, onda jaýabymyz osy.

Sóz sońynda, taǵy da qaıtalap aıtamyn, osyndaı maqalaǵa oıtúrtki bolǵan Qanat Júnisovke rahmet. Tek, bizdi ol jazalaýmen qorqytpasynshy. Támat-támam. 

Amanhan ÁLIMULY,

«Aqıqat» jýrnalynyń bas redaktory