«...Jazasyz jan óldi dep oılaı ma eken?»

Búgingi qoǵamymyzda keńinen talqyla­nyp júrgen taqyryptardyń biri – qorshaǵan ortany qorǵaý máselesi. Sonyń ishinde, ásirese janýarlar álemine qatysty túıtkildi jaıttar tabıǵatqa shynaıy jany ashıtyn, obal-saýaptyń ne ekenin tereń túsinetin jamaǵatty az tolǵandyryp júrgen joq.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, Úkimettiń arnaıy qaýlysymen aýlaýǵa tyıym salynǵan, «Qyzyl kitapqa» engen aqbóken (kıik) tó­ńi­regindegi túrli keleńsiz oqıǵalar to­las­tar emes. О́kinishke qaraı keıbir óńir­­lerde kıikterdiń qynadaı qyrylý jaǵ­daı­lary, jol talǵamaıtyn kóligimen oı­qas­­tap, otty qarýyn kezenip, aıaǵyn al­shań basqan brakonerlerdiń jazyqsyz, qor­ǵansyz janýarlarǵa salyp jatqan ylańy halyqtyń júregine shanshýdaı qadalyp-aq tur. Ásirese, obal-saýapqa pys­qyryp ta qaramaıtyn, kıiktiń múıizin shet­ke satýdy kásip etken ozbyrlardyń óz paı­dasy úshin adam óltirýden de taıynbaı­tynyn da kórdik. Bul sózimizge bıylǵy qańtar aıynda Qaraǵandy oblysynyń Nura aýdanynda «Ohotzooprom» BP» mekemesiniń ınspektory E.Nurǵalıevtiń qyzmet babynda brakonerlerdiń qolynan qaza tabýy, ıns­pektor Petr Nısyktyń aýyr jaraqat alýy dálel. Bul oqıǵa janýarlar dúnıesin qorǵaý salasynda túıtkildi máseleler, sheshimin kút­­ken sharýalar qordalanyp qalǵanyn kór­set­se kerek. Osy arada aıta keteıik, tabı­ǵat­­qa zııan keltirgenderdi tergeý isiniń, sot sa­rap­tamalarynyń sapasyn jaqsartý da ma­ńyzdy.

Ulttyq qundylyqtarymyzdyń biri – kıik­­terdi óz deńgeıinde qorǵaı almaýymyz ózimizge syn. Búginde elimizde aqbóken sany kúrt azaıyp ketken. Buǵan jappaı qyrylý jaǵdaılary, brakonerlerdiń erkinsýi, olarmen kúrestiń álsizdigi tikeleı áser etip otyr.

«Túlkiniń qyzyldyǵy – ózine sor», de­mekshi, kıiktiń múıiziniń baǵaly bolýy da janýardyń qyrylýynyń basty sebebi bolyp tur. Estýimizshe, kıik múıizinen Qytaıda óte qymbat dáriler jasalady eken. Sondyqtan Qytaı tarapynan suranys bar kórinedi. Al olardyń aqshasyna qyzyqqandar kıik aýlaýdy kásip etip alǵan. Osy máselede meniń bir kókem basqasha aıtady: «Qytaıda kıiktiń múıizinen saıtan da jasalmaıdy, jalǵan áńgime. Olar bizdiń ekonomıkamyzǵa keri áserin tıgizýdi kózdep, dári jasaımyz degen jeleýmen qazaqtyń tegin azyǵy, jemshóp suramaıtyn, óz betinshe ósip-ónetin kıikterdi qyrýdy maqsat etýde. Al jat jurttyń tıyn-tebenine qyzyqqan ári qunyqqan bizdiń toń­moıyndar muny túsinbeı, óz baılyǵyn rásýalaýda...».

Tumsa tabıǵat búgingideı búline qoımaǵan zamannyń ózinde qazaq balasy tabıǵatqa, jeriniń ań-qusyna janashyrlyqpen qara­ǵan. Máselen, Alashtyń ardaqtysy Sáken Seıfýllın óziniń «Aqsaq kıik» atty óleńinde:

«...Azaıdy sońǵy kezde baıǵus bóken,

Myń-myńnan baıaǵyda óredi eken.

Bul kúnde kele jatqan jolaýshyǵa,

Kez keledi anda-sanda saıaq neken...», dep jyrlaǵan. Bul osydan bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyt buryn jazylǵan óleń. Qazirgideı otty qarý, júıtkigen mashına joq sol kezdiń ózinde «Azaıdy sońǵy kezde baıǵus bóken», dep toryqqan aqyn qazirgi jaǵdaıdy kórse qandaı kúıge túser eken?!

Sáken aqyn adamnyń balasynan kem kórmegen aqbókendi aýlaýdy kásip etken brakonerlerdiń jazadan ońaı qutylyp ketetinin jıi estımiz. Máselen, sońǵy derekterge qaraǵanda, keıingi úsh-tórt jyl kóleminde 3 myńǵa jýyq kıik atylypty. Al 800-den astam kúdikti ustalǵan bolsa, olardyń 17-si ǵana bas bostandyǵynan aıyrylǵan, 158-iniń bas bostandyǵy shektelgen. Qalǵany qaıda?.. Olar zańnan ústem be?

Keltirilgen derekter boıynsha, brakonerlerge qatysty qozǵalǵan qylmystyq isterdiń basym bóligi naqty aıǵaqtar joq degen syltaýmen sotqa jetpeı, qysqartylyp ketedi eken. Mine, osylaısha jazadan qutylyp ketkender qaıtadan «kásibin» jalǵastyra beredi. Bul brakonerlermen kúresti nátıjesiz etetin jaıt. Sonymen qatar brakonerlerdi ustaǵanda olardy jeńil aıyppulmen bosatyp jibere salmaı, astyndaǵy kóligin de tárkilese talaı ańshysymaqtar tyıylar edi.

Sózimizdi aqıyq aqyn S.Seıfýllınniń eshkimdi beıjaı qaldyra qoımas suraýly óleń joldarymen aıaqtasaq:

«...Bókendi atyp mergen óltirgende,

Jazasyz jan óldi dep oılaı ma eken?»...