Qyzyltastaǵy jartas sýretteri

Qoǵam • 22 Qańtar, 2020

Qyzyltastaǵy jartas sýretteri

Jasyl alqap ishinde qyzyl tastarǵa oımyshtalǵan bul sýretterde sadaq kezegen mergenniń qımyl-qozǵalysynan asa saqtyqty baǵamdar edińiz.Shyńjańnyń bı óneri salasyna eren eńbek sińirgen, ár ult ókilderi urpaqtarynan qanshama talantty shákirtter tárbıelegen kásibı bıshi «Qazaq bı óneriniń negizderi» kitabynyń avtory Sálıma Orazqyzy óz kitabynda jaqsy aıtady. «Shyńjańnyń basqa jerlerinde de mundaı jartas sýretteri kóp kezigedi. Mysaly: Nylqy, Qorǵas aýdany, Aqkúńgeı, Qara Emil, Aqjar, Jartoǵaı jar sýretteri, Buratalanyń Arasan aýdanynyń úlken Kúmistaı eldi mekeninde órnekteledi...» – dep Altyntaýdaǵy áńgimesin baıyta túsedi...

Saparbaı Parmanqulov

Qaratóbe sýretteri, Tarbaǵataı, Morı, Qubyldaǵy tańbaly tastardaǵy sýretter. Qorla, Maralbasy, Charqylyq, Qotan qatarly jerlerde de jartas sýretteri bar. Altaı taýyndaǵy tańbaly tas sýretteri alýan túrli adamdar obrazy kórinis tapqan jáne sonymen birge eki kisilik bı men bir arqar sýreti tasqa oımyshtalǵan elesi bar. Bul alǵashqy qoǵamdaǵy adamdardyń baıaǵyda paıda bolǵan ań aýlaý bıi bolýy múmkin-aý. Altyntaýdaǵy jartasqa sadaq tartyp turǵan adamnyń sýreti oıylǵan. Bul taýdaǵy sýretti biletinder budan 6000-8000 jyl buryn dep topshylaıdy. Budan 20-40 myń jyl burynǵy sýretterdi kóbinese Eýropada, Afrıkada jáne Azııanyń barlyq jerlerinde kezdestiresiz. Sol Aqbaýyrdaǵy úńgirtastyń kire beriste ishke attaǵan jerindegi qyna jazýlary sózimizdiń bir dáıegi bolyp shyǵady. Onda da jol boıy bara jatqanda Qorjynbaı taýynda ornalasqan. Bul Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Ulan aýdanyna qarasty Saǵyr, Besterek aýylynyń mańaıy bolyp keledi. Sol Qorjynbaıdyń qaptalynda Qyzyltas (Sorokın) taýy bar. Munyń bári Qalba taýlarynyń silemderi. Qalba taýynyń óz erekshelikteri bar. Munda bir-birine tekshelenip kete beretin qalba tastardy kóresiz. Sonyń biri – Aqbaýyr úńgirtasy. Bul tabıǵı-tarıhı eskertkish – tas ǵasyrynan metall dáýirine aıaq basqan kezeń almasýdyń kýási ispetti.

Aqbaýyrǵa kire beristegi qyzyl josamen boıalǵan kóne petroglıfter saqtalǵan. Tastarǵa bederlengen 80-ge jýyq sýrettiń ishinde adamdar, taýtekeler, arbalar men núkte, sheńber, syzyqsyndy belgiler bar. Kez kelgen belgini qurasa, teris tóńkerilgen adam álde jan-janýar keskini shyǵady. Úńgirtastyń tóbesi oıyq. Oıyq shetinde adam qolymen jasalǵanyn ańǵarýǵa bolatyn izder saqtalǵan. Bul – tas úńgirde jatyp, aspan álemin zertteý maqsatynda jasalǵan qaraýyl shoqy bolýy múmkin degen boljam taǵy bar. Sondaı-aq adam qolymen qurylǵan sharýashylyq tanymynyń kórinisi bolýy da múmkin-aý deıdi...

Qalbany «Altyn Qalba» dep te ataıdy. Ejelgi zamanda da, qazirgi kezeńde de bul óńirde altyn keni kóp kezdesedi. Bul Aqbaýyrdaǵy oımen ózektes keletini belgili bıshi Sálıma Orazqyzynyń taýdyń arǵy betindegi sóz saptaýlary bylaı úndesip jatyr: «Altyn taýdaǵy jartasqa sadaq tartyp turǵan adamnyń sýreti oımyshtalǵan. Odan kórinetin tańba Qyzyltastaǵy quralaıdy kózge atar mergenniń qaraketin keıiptep turǵandaı. Kóptegen zertteýshiler Altyn taýdaǵy jartas sýretterin munan 6 myń, 8 myń jyl buryn oıylǵan jartas sýretteri dep mólsherlep otyr» dep túıindeıdi. Shirkin, Qyzyltas degenińiz de asyl tastyń maǵyna-mánin berip jatqan bolýy da múmkin-aý dep bir qoıasyz. Baıyrǵy bádizshilerdi Qyzyltas óz qasıetterimen eliktirmedi deısiz be?!

ALMATY