Soǵys... «Osy bir qasiretti sóz aıtylǵanda qaıǵydan qan jutqan qaıran ájem, maıdannan oralmaǵan oǵlandaryn zarlana eske alyp, bir Qudaıǵa amanattap otyratyn», dep áńgi­mesin bastaǵan zeınetker Qasen Shalabaev «Egemenniń» redaksııasyn arnaıy izdep kelipti. Oqyrmanymyzdyń kóńilin tyn­shytpaǵan tynymsyz oılar bizge de áser etpeı qoımady. Qarııa tamam elge tuman ornatqan zulmat kúnniń zobalańyn basynan ót­ker­gen óz áýletiniń tarıhyn baıan­dap berdi.

Balqash aýdanynyń aýmaǵyn­daǵy qazir el turdy dese eshkim senbeıtin Kókkól deıtin jerde Shoqan Tortaıuly men Aıkún ájemiz soǵys bastalǵanǵa deıin mamyrajaı tirshilik keshipti. 1941 jyly «el basyna ekitalaı kún týǵanda» qolyndaǵy kúre­gin qarýǵa aıyrbastap maıdan shebine úıdiń tuńǵyshy Qalıbek at­tanady. Naq sol jyly qyr­kúıek aıynda inisi Shalabaı da soǵysqa alynǵan. Keıinnen jas­tary jıyrmadan endi asqan teteles baýyrlar Meıirbek pen Erkebekke de aǵalarynyń izi­men qan maıdannyń qyrǵynyn keshý jazylypty. Úıdiń kenje uly Káribek te 1944 jyly ásker qataryna shaqyrylyp, Al­maty mańyndaǵy atty ásker daıar­laıtyn arnaıy polkte 6 aı­­lyq synaqtan ótip jatqanda so­ǵys órti tyıylyp, jeńis týy jelbiregen.

Biri Stalıngrad úshin bolǵan shaıqasta, endi biri Lenıngradty jaý tylynan azat etýde aıbyn­dy erlik kórsetip, aýyr jara­qat arqalap elge esen oralǵan Qalıbek pen Shalabaı Sho­qanov­tar eńbekke etene aralasty. Urpaq órbitip, áke men ana­nyń armanyn jalǵaǵan aǵaly-inili maıdangerlerdiń biri 64, ekin­shisi 41 jasynda ómirden ótken. О́kinishtisi sol, Meıirbek pen Erkebektiń mańdaıyna týǵan jerge qaıta oralý baqyty buıyr­mapty. Tútinin tútetip, artyna iz tastap ta úlgermegen ekeýdiń beı­málim taǵdyry osydan 35 jyl buryn dúnıeden ozǵan analary úshin jumbaq kúıde qalǵan. Oqyr­manymyz tilge tıek etkendeı, keıýana kózi tirisinde kirpigi jas­qa shylanyp, keýdesi úmitke tolyp «qulyndarymnan bir habar kelse» dep tileýmen ótipti.

Ádette, biz soǵys týraly sóz qozǵaǵanda  ardager atalarymyzdyń eren erligin, beınetpen beldesip, tylda tynymsyz ter tókken ájelerimizdiń tabandylyǵyn, «bári de maıdan úshin» degen urandy alǵa ustap eńbekpen erte eseıgen soǵys balalaryn aıtamyz. Biraq, sonyń bárinen de kóńil qulazytatyny úlken ómirge endi qadam basqanda maıdanǵa alynyp, artynda iz qalmaǵan, jar qushyp, bala súımegen beımálim soldattardyń belgisiz taǵdyry. О́lim men ómirdiń ortasynda ot keshse de qyrǵynnan  aman qutylyp elge kelgen maıdangerler qan jutqyzǵan qasiretti shaqty óz otaýynyń, óz oshaǵynyń basynda otyryp eske aldy. Eńbekke aralasyp, azdy-kópti qurmetke bólendi. Árıne bul jaýyngerlerdiń janyna maıdan salǵan jarany jaza almasy anyq. Al, artynda izdeýshisi de qalmaǵan, tipti qaıda jerlengeni de belgisiz bozdaqtardyń taǵdyry nemen tyndy? «Surapyl  soǵys aıaqtalyp elge oralamyn», «ińkárime júrek sózimdi aıtamyn», «urpaq órbitip kóshimdi jalǵaımyn» degen arman olardyń kókiregin toltyrmady dep kim aıta alady?  Osyndaı sátte janǵa batatyn san suraqtyń jalǵyz jaýaby retinde «Aı men Aısha» qoıylymyndaǵy sum soǵysty tildegen keıipker Nurperzenttiń  aýzymen «Atańa nálet, soǵys, atańa nálet, Gıtler» dep aıtqyń keledi.

Resmı derekterge súıensek, Ekin­shi dúnıejúzilik soǵys kezinde úsh júz myńǵa tarta qazaq­standyq sarbaz habarsyz ket­ken. Burynǵy Keńes Odaǵyna múshe barlyq memleketterdegi erik­ti­lerden quralǵan arnaýly toptar qandy qyrǵynda ushty-kúıli joǵalǵan soldattardy izdeýmen búginge deıin aınalysyp keledi. Internet ıgilikterin tıimdi paıdalanyp, áleýmettik jelidegi osy mazmundas toptarmen tyǵyz baılanys ornatý arqyly atalaryn tapqandar da, izdeı-izdeı kúder úzgender de bar. Maqalamyzǵa máıek bolǵan sarbazdardy da týystary uzaq ýaqyt boıy izdegen.

Úmit pen kúdikke qatar mińge­sip maıdanǵa attanǵan aǵaly-inili jaýyngerlerdiń soǵystaǵy joly týraly qandaı da bir málimet buǵan deıin tabylmaǵan edi. Meıirbek Shoqanovtyń súıegi qaıda qalǵany, ómirde bar-joǵy áli kúnge jumbaq kúıde qalyp otyr. Tym bolmasa artynan bir tilim qara qaǵaz da kelmegen. Zamanynda áke men ananyń, elge oralǵan baýyrlarynyń úmitin jalǵaǵan da osy bolatyn. Biraq soǵystyń naǵyz qyzǵan shaǵynda ásker shebine alynǵan sarbaz týraly birde-bir aqparat joq. Shoqan moldanyń kenje uly Erkebek erlikpen qaza tapty degen qaraly habar kelgenimen, qaıda jerlengeni bertinge de­ıin belgisiz bolyp keldi. Reseı jerindegi baýyrlastar zıratynyń birazyna suraý salyp, tizimnen Erkebektiń esimin taba almaǵan jaqyndary san túr­­li oıdyń tereńine boılapty. Aıkún ájeniń, «balalarym tiri shy­ǵar, bir habar keler» dep zary­ǵa kút­keni de sondyqtan bolsa kerek.

Araǵa qanshama jyldar salyp nemere aǵasy Erkebek Sho­qanov­tyń Germanııadaǵy baýyr­las­tar zıratynda jerlengeni týr­aly habar estigen Qasen Shalabaev, jaýyngerdiń soǵys jyl­daryn­daǵy aıbyndy erliginen syr shertetin mańyzdy qujattarǵa da qol jetkizipti.

1945 jyly general-maıor Arkadıı Snegýrov qol qoıǵan jaýyngerdiń jeke erligi týraly baıandaý hatta «Polsha jerinde, Vısla ózeniniń batys jaǵa­laýyndaǵy nemis basqyn­shylarynyń qorǵanysyn buzyp ótý kezinde (19 qańtar 1945 jyl) pýlemet oqtarynyń qardaı bo­rap turǵanyna qaramastan, biz­diń áskerılerge bóget jasap tur­ǵan mınomet batareıasyn, 3 pýlemetti anyqtap, olardy tas-talqan etti. Serjant Shoqanov Erkebek jaýdyń qarsy shabýylyna toıtarys berý kezinde jeke ózi nemistiń 8 soldaty men bir ofıseriniń kózin joıdy. Berlın mańynda bolǵan shaıqasta serjant Shoqanov zenıt brıgadasyn anyqtap, nátıjesinde, dıvızııa sha­býylymen ol pozısııalar joıylyp, jaý ornyn tastap ketýge májbúr boldy. Osy aıqasta serjant Shoqanov jeke óz basy ne­mist­iń 6 avtomatshysy men 2 «faýst­nıktiń» kózin qurtty» dep jazylǵan. 1945 jyldyń 18 mamyr kúni qazaq sarbazyna kózsiz erligi úshin Qyzyl Tý orde­ni berilipti. Marapatqa áske­rı keńestiń múshesi general-leı­tenant Telegın qol qoıǵan. Odan bólek Erkebek Shoqanovty «Dańq» ordenine usynǵan qujat­tar da tabylyp otyr.

– Bizdiń áýlet – maıdanger­ler­diń áýleti. Atam men ájem, ákem jáne baýyrlarym habarsyz ketken Meıirbek pen Erkebek jaıly kóp aıtatyn. Tym qurysa jerlengen jerleri tabylsa, týǵan jerinen bir ýys topyraǵyn aparyp salsaq dep armandaıtyn edi. Osy sóz qulaǵymda qalyp qoıypty. Ol shaqtarda zaman qıyn edi. Tehnologııa damyǵan qazirgi kezeńde barlyq aqparat qoljetimdi. Byltyr nemerem Aızat Bolatqyzy Uly Otan so­ǵy­syndaǵy tyń málimetter men qujattar salynatyn arnaý­ly saıtty aqtaryp otyryp, úlken atasynyń baýyry Erkebek týraly málimetterdi kórgende qýa­nyshy qoınyna syımaı úıge júgirip kelipti. Ol kisiniń Ger­ma­nııada jerlengeni, soǵysta kór­setken erligi tutas baıandalǵan qujat­tardy qolymyzǵa ustaǵan­da kishi ákemiz tirilip kelgendeı qýandyq. Al otyzǵa tolar-tolmas shaǵynda soǵysqa ketken Meıirbekten sol kúıi habar bolmady. О́kinishtisi, artyn­da eshqandaı belgi qalmady. Ata­lary­myzdyń aldyndaǵy borysh retinde ákemizdiń baýyryn biz umytpaımyz, bizden keıingi ur­paq jadynda saqtaı ma, kim bil­sin? – deıdi Qasen Shalabaev.

Jyldar óter, el jańarar, urpaq almasar. Soǵysta sheıit bolǵan talaı maıdangerdi áýlet kóshin jalǵaǵan urpaǵy izdep taýyp, arýaǵyna salaýat aıtyp, quran baǵyshtar. Al órimdeı kezinde ómirden ótip, artynda iz de qalmaı, súıegi qıyrda jatqan Erkebek Shoqanovty kim joqtaıdy, odan qandaı belgi qalmaq? Bizge bul oqıǵany baıandaı kelgen Qasen qarııany da alańdatyp otyrǵany osy. Jalǵan dúnıeniń qyzyǵyn kóre almaı, jıyrma beste són­gen jasyn ǵumyr jaýyngerge qurmet retinde ózi týǵan Balqash aýdanynyń ortalyǵynan tym quryǵanda aıadaı kóshe berilse degen tilek kóńilimizdi meńdedi. Erligi elge mura, urpaqqa uran bolǵan jandarǵa qandaı qurmet kórsetilse de jarasymdy.

ALMATY