Reseı otarshyldyǵy men keńes dáýi­rinde uzaq ýaqyt boıy qazaqtar tek kóship júrýmen ǵumyr keshken ja­baıy, taǵy halyq boldy degen uly der­ja­va­lyq astamshylyq pen shovınızmge ne­gizdelgen bátýasyz pikir oryn alyp kel­di. Orystandyrý men hrıstıan dinine kir­gizý maqsatynda aıtylyp, el-jurtty máńgúrttendirý saıasatyna negizdelgen osyndaı oılar tujyrymǵa aınalyp, ony bas shulǵı qostaýmen keldik. Kóshpelilik mádenıet pen sharýashylyq degen múlde bolmaǵandaı, jer emshegin emgen eginshilik dástúri joqtaı ótken tarıhymyzǵa mu­ryn shúıire qaradyq. Onyń barlyǵy «qa­zaq halqy Qazan tóńkerisine deıin saýatsyz, mádenıetsiz, kóship qana júrgen jartylaı jabaıy halyq edi, revolıýsııa­dan soń orys halqynyń arqasynda ǵana el boldy» degen shovınıstik pıǵyldy ult sanasyna ornyqtyrýdan týǵanyna nazar aýdaryp jatpadyq. Bizdiń oıymyzsha eýropasentrıstik tarıhshylar men ǵalymdar qazaqtardyń jartylaı otyryqshy jáne kóshpeli bolyp kelgenin de osy eginshilikpen shuǵyldanǵanyn joqqa shyǵarý arqyly dáleldegisi kel­di. Sebebi egin salýdaǵy ǵasyrlyq táji­rıbe arqyly dándi-daqyldardyń ne­bir asyl tuqymdaryn shyǵarýda Eýropa men Reseıden ozyp ketkenine qyz­ǵanysh­pen qaraı otyryp, maqsatty túrde joq­qa shyǵarýǵa umtyldy. Ony keńestik bı­liktegi partokrattar men sharlatan ǵa­lym Lysenkonyń jolyn qýýshy ǵalym­darymyz erekshe qostady. Osy bir astam­shylyq oıdyń kesiri áli de bolsa boı kór­setip qalatyny belgili.

Ári-beriden soń 1820 jyly Orynbor­dan Buqaraǵa elshilik maqsatpen sapar shekken Negrıdiń tobynda beldi múshe bolǵan ımperııalyq bas shtabtyń kapıtany E.K.Meıendorftyń Syrdarııa saǵasyndaǵy turǵylyqty eldiń erteden otyryqshy bolyp, arpa-bıdaı, tary ósiretinin tamsana jazǵany da eleýsiz qaldy. Endeshe «Aqtaban shubyryndy» zamanynda sol Syrdyń boıynan kelgen Aqtoǵaı jurty óziniń ata-babadan beri kele jatqan egin salý dástúrinen aıaq­asty qol úze qaldy degenge kim senedi?! To­qyraýyn arnasynda sol dáýirden beri egin salyp, sý dıirmen ornatqan, úıirlep jylqy, otarlap qoı aıdaǵan eldiń búgingi ókilderi ata kásiptiń qyr-syryna tereń úńile almaı, keńestik kezeńde kúshtep engizilgen «jańalyqtardyń» kesirinen dástúr jalǵastyǵynan qol úzip qalǵan jaıy bar. Ásirese tyń kóterýdiń solaqaı saıasaty búkil qazaqtyń mal jáne egin sharýashylyǵyna aýyr soqqy bolyp tı­di. Ol Qazaqstandaǵy barsha dıhandar qaýymyn eseńgiretip ketti. Jerge degen jat baýyr, jyrtqyshtyq kózqarastyń sebep-saldary kóp uzamaı-aq bilinip, jergilikti topyraq pen ózen-sýdyń ózin­dik ereksheligine qurylǵan eginshilik dástúrdi tas-talqan etti. Jerdi jappaı sydyrta jyrtýdyń saldarynan to­py­raqtyń qunarly qabattary tozyp, bara-bara tozań bolyp jelge ushyp, ra­qymsyz qoldan jasalǵan qý dalaǵa aınaldy. Bul bıdaı men tarynyń, kúrishtiń burynnan mıras bolyp kele jatqan jetilgen túrleriniń joıylyp ketýine aparyp soqty. Sonyń taýqymetin tartyp, zardabyn kórgen Arqada ańyz bolǵan Aqtoǵaıdyń ataqty Aqbıdaıy da bar.

Qazaq eliniń ótken tarıhynan mol habary bar orys aqyny Sergeı Markov osy Aqbıdaı dáýirlep turǵanda-aq «Eger siz Aqbıdaı dep atalatyn alyp bıdaı týraly áldene estiseńiz, ol áldebir sha­rýa­qor qoldan jasalǵan keremetpen kez­destim dep oılamaǵaısyz. Bul Aqbıdaı Toqyraýyn alqabynda ejelden ósedi. Onyń ǵalamat jaratylysynyń ózi son­daı. Siz qalaı oılar edińiz. Bul bıdaıdy boıtumardaı áspettep, shaǵyn qaltalarmen búkil eldi aralap júrip, bir-birine kórsetip júrip, eger zaýqy soqsa dándi jalǵyzdap jeıdi» dep óziniń erekshe tańǵalǵanyn jasyrmaı jazdy. Jer sharyndaǵy adamdar paıdalanǵan mádenı ósimdik ataýlysynyń tuqymdyq tegin, ósý jáne taralý joldaryn zerttegen ataqty ǵalym akademık D.N.Prıanıshnıkov óziniń «Móltek ósimdikter» atty eńbeginde de Aqtoǵaıdyń Aqbıdaıy týraly jazyp:

«Fransýz bıdaıynyń júz dáni 4,55 gramm bolsa, ost-úndi sorty – 3,8, amerı­kalyq tuqym – 3, 2, al orys bıdaıy – 2,25 gramm tartady. Al Qońyrat bıdaıy­na jatatyn Aqbıdaıdyń júz dáni – 6,2 gramm, Kójebıdaı – 4,5 gramm. Aqbıdaı jetiden 25-ke deıin tarmaq shyǵaryp, ár masaqta 52-den 120-ǵa deıin dán baılap, ár sebilgen bir put tuqymnan orta eseppen 50-60 put astyq beredi. Kójebıdaı 30-dan 55-ke deıin tarmaq shyǵaryp (keıbir túrleri 75-ke deıin bas tartady) ár masaqta 30-60-tan dán baılap, bir puttan orta túsimdilik 60-70 putqa deıin aınalady» degen joǵary baǵa beredi. Osyndaǵy «Kójebıdaı» degendi bizdiń eldiń aqsaqaldary «Qojabıdaı» dep ataıtyn. Basynda «Qojabıdaı» orys tilinde «Kójebıdaı» dep jazylyp ketken de, búkil ǵylymı eńbekte bıdaıdyń bul túriniń ataýy osy úlgide beriletin boldy. Al endi keıbir túrleri degenin taratsaq, Aqtoǵaı dıhandary «Aqbıdaı», «Qojabıdaı, «Besbas bıdaı», «Aqbıkesh bıdaı» degen jáne qazir umytylǵan basqa da túrlerine býdandastyrý arqyly qol jetkizgen.

Basqa da genetık ǵalymdar aıryq­sha mán bere jazǵan aqtoǵaılyq bıdaı túrleriniń ataq-dańqy qazaq dalasynyń túpkir-túkpirine tarap, qadir-qasıeti alysqa jetti. Qazaq dalasyn otarlaýdyń belsendi ókili, Qarqaraly bekinisi ás­keriniń júzbasy D.Karbyshev 1827 jy­ly Ombyda Toqyraýyn bolystyǵy­nyń turǵyny Tursynov degen dıhannyń qol jetkizgen keremet tabysyn aýzynyń sýy qurı baıandaıdy. Kójebıdaı (Qoja­bı­daı) unynan bylamyq, bókpen jáne baýyrsaq taǵamdary jasalatynyn aıta­dy. Sol sekildi Qarqaraly ýezi qazaq­tarynyń turmys-tirshiligi men sharýa­shylyqtary týraly jaqsy bilgen jáne ǵylymı jazbalar qaldyrǵan oqymysty ofıser M.Krasovskıı 1863 jyly Dadan Tobyqty bolysynyń 180 eginshisi 310 put bıdaı ekkenin jazady. Sol kezdiń ózinde Toqyraýyn ózeni boıynda bes dıirmen, Qýsaq ózeniniń saǵasynda eki, Qarabulaqta eki sý dıirmen sol aımaq­taǵy egin salatyndardyń paıdasyna jarap turǵanyn atap kórsetedi. Egin salatyn súdiger jeraǵashpen jyrtylyp, iri toǵandardan tartylǵan bas aryq jáne qosarlama kishigirim aryqtar arqyly sýarylatynyn, egin salýda jergilikti jer men sýdyń ózindik erekshelikterin jaqsy bilgendikten de mol ónim alatynyn jazady. О́kinishke qaraı, ol Toqyraýyn arnasynda ósetin bıdaı túrleriniń ataý­laryna kóńil aýdarmaǵan nemese qajet sanamaǵan.

Aqtoǵaıdyń Aqbıdaıy týraly en­di bir derekter kóbine otarshylyq saıa­sat­qa saı reseılik uly derjavalyq men­sinbeýshilikten týyndap otyratyn kemsitýshilik pıǵyldarda kezdesedi. 1892 jyly qazaq dalasyndaǵy kópte­gen ýálaıat­tarda qurǵaqshylyq bolyp, egin shyqpaı qalady. Dala general-gýber­natorlyǵynyń basshysy, tarıhta aty basybaıly sharýalar men orys kazaktaryn Jetisýǵa qonys aýdartýmen qal­ǵan G.A.Kolpakovskıı egis alqaptaryn zert­­teý men tuqym túrlerin asyldandy­rý týraly buıryq shyǵaryp, arna­ıy ju­mys tobyn jasaqtaýǵa pármen beredi. Sol sebepten de ónim alýda qıyn­dyq­qa ushyramaǵan Arqaǵa, onyń ishinde To­qyraýyn boıyna generaldyń bas ke­ńes­shisi S.Lovıskıı attanady. Onyń osy sapary týraly eseptik jazba túrinde keletin baıandamasy burynǵy Qazaq KSR Ortalyq arhıvinde saqtalǵan edi, qazir de bar shyǵar. Ár paraǵynda mensinbeýshilik pen mıssıonerlik pıǵyl ańqyp turatyn osy jazbasynda biz úshin mańyzdy mynadaı derek bar:

«Qazaqtar (mátinde «Kırgızy» – J.S.) ejel­den astyq egýmen shuǵyldanyp ke­ledi. Biraq kásiptiń bul túrimen tek egin­shi-dıhan dep atalatyn jarly-jaqybaı­lar toby aınalysady. Jataqtardyń óz jekemenshiginde maly joq. Moıynty bo­lysyndaǵy Shý ózeniniń oń jaq jaǵasy, Nura bolysynyń – Nura (Bul Qara Nura emes, Shet aýdanyndaǵy Nura, Taldy ózenderi. – J.S.), Temirshi bolysynyń – Qý­saq, Baqanas bolysyndaǵy – Baqa­nas, Kent bolysyndaǵy – Taldy, Berik­qaradaǵy – Jarly, Toqyraýyn bolys­tyǵyndaǵy Toqyraýyn ózenderiniń salasynda eginshilik ábden tarala damyǵan. Atalǵan barsha astyqty qoınaýlardan jergilikti jaǵdaılar men aq egis kólemi jaǵynan Toqyraýyn, Taldy, Jarly ózen­deriniń tóńiregi erekshe nazar aýdar­tady» dep jazady. Aqbıdaı týraly maǵ­­lumattardy izdestirýde 1892 jyly Ombyda Arqaǵa kelimsek pereselenderdi ornalastyrý men qonystandyrý úshin turǵylyqty jer izdeý maqsatynda shu­ǵyl uıymdastyrylǵan ekspedısııa ja­saq­talǵany týraly málimet kezdesti. Qar­qaraly ýezinen patsha sheneýikteri qo­sylǵan olar Aqtoǵaı, Toqyraýyn bo­ıyna da atbasyn burdy. Osy ekspedısııa esebinde Toqyraýyn ózeni boıynda Batyr, Kóshkin Qazybaı, Orysbaı, Shaqabaı toǵany atalatyn iri toǵandar men basqa rýlardyń menshigine jatatyn toǵan men aryqtar bar ekenin jáne Babahan rýynyń Jaıdaq ótkelinde toǵan bógeıtinin anyqtaǵan. Bul jergilikti Sarym rýynan taraıtyn jeke atalar egin salatyn jer jaǵdaıyn, Toqyraýyn sekildi ózennen qyrǵa sý shyǵarýǵa qo­laıly tusyn dál bilgen tájirıbeden týatyn suńǵyla bilgirlikterin tanytady.

Ekspedısııa materıaldarynda bir rý atyn jazýda jańsaqtyq ketken. «Ba­bahan rýynyń Jaıdaq ótkelinde» dep otyrǵany – «Bókeı han áýletinen taraıtyn Sultanǵazy sultannyń uly Babahan tóre toǵany, ol tek ekspedısııa jazbasynda rý atyna aýysyp kórsetilgen. «Ba­tyr toǵany» dep otyrǵany – ult kó­semi Á.Bókeıhannyń babasy. Iаǵnı týys­tary aǵa sultan bolyp turǵan jáne mal baılyǵy jaǵynan da eshkimnen kem emes, Aqtoǵaı tóreleriniń ózi eki birdeı toǵan ustaǵan.

Ekspedısııadaǵy osyndaı materıal­dar A.Qalymbergenovtiń «Orysbaı to­ǵany» atty eńbegindegi jazǵan myna pikirin rastaı túsedi. «О́zegi talǵandy jal­ǵaǵan, úmiti úzilgenge dem salǵan to­ǵandar Balqash-Qońyrat-Aqtoǵaı aýda­nynda az bolmaǵan. Solardyń ishi­nen eń kárileri – Kóshkinderdiń Qazy­baı, Orysbaı, Shaqabaı toǵandary. Olaı deýimizdiń sebepteri joq emes. Saryterek aýlynda Orysbaı-Toqabaı balasy Saýmaldyń beıiti tur. Shamamen 200 jyl. Arqan boıy jerde balalary Kúltebaı, Kúzembaı, Kúlshebaıdyń kúmbezderi kúmbirlep tur. Bári Orysbaı toǵanynyń boıyna salynǵan. Kúni búgin sýarmaly jerlerdiń belgileri saırap jatyr. Endi bir derekterde Rýstan ja­taqtar egin salýdy úıretti degen pikir bar. Onysy Qarqaraly bekinisi salynýymen baılanystyrǵany, ol – tarıhta 1824 jyl. Orys aǵaıyndar kedeı-kepshikterdi otyryqshylyqqa úıretemiz degen áreketi beker emes. Toqyraýyn boıynda sýarmaly jerlerdiń erteden bolǵany aıdan anyq, orys ǵalymdary da, Á.Bókeıhan da joqqa shyǵarmaıdy» dep jazýynyń tarıhı negizi bar ekeni anyq bolady.

Dál osy jerde avtordy tolyqtyra ketýge týra keledi. Orys pereselen mu­jyqtary egin salatyn jerdi, toǵan qazyp sý shyǵaratyn arnany jergilikti jerdiń eginshi-dıhan adamdarynan artyq bildi deı almasaq kerek. Endeshe kimnen kim úırendi degen daýly másele. HVIII-HIH ǵasyrdan beri eginshilikpen shuǵyldanyp, sol arqyly mol tájirıbe jınaǵan dıhandar jalǵyz kók sholaq atyn arbaǵa jegip aýyp kelgen orys mujyqtaryna úıretpese, úırendi deýimiz beker bolar. Ras, temir jer óńdeý quraldaryn al­masqan shyǵar, tuqym aıyrbastaǵan shy­ǵar, nasybaı úgýge shylymdyq tabak alǵan shyǵar, biraq egin salýdy olardan úırengen emes dep kesip aıtqan durys. Sebebi orys pereselen-qarashekpenderi jergilikti jerdiń sý, aýa, topyraq erek­shelikteri men tabıǵı amaldardyń sol dıqandar qaýymynan artyq bildi deı almasaq kerek. Egindi salýda Arqada bolatyn kóktemgi tabıǵı amaldardy, mysaly «Quralaıdyń salqyny» ótýine qaraı oılastyrýdy kelimsek orystar birden eskere qoıdy deı almaımyz.

Sarymnyń rý basshylary bolǵan aqsaqaldar men bıler óz rýynyń qamy úshin «Báriń birdeı qoıshy bolsań, qul bolarsyń, biriń qalmaı toıshy bolsań, jyn bolarsyń» degen qaǵıdany berik ustap, mal men egin sharýashylyǵyn qatar ustaýdy dástúrge aınaldyrǵan. Eginniń ebin biletinder men osy saladan tanym-biliktik sanasy barlardy maqsatty túrde jataq retinde qaldyrǵan. Jataq retinde «jaılaýǵa kóshetin malyń joq» dep tek kedeılerdi qaldyrǵan deý aqylǵa syımaıdy. El ishinde azyn-aýlaq mal basyn quraýǵa qabileti jetpeı júrgender Aqbıdaıdaı joǵary sortty bıdaı túrin shyǵarýǵa óresi jetti degenge kim senedi!? Toǵan qazyp sý shyǵarý men egin salý se­kildi istiń baıybyna bara almaıtyndardy qaldyrǵannan túk ónbesin bilmedi deý múmkin emes. Olardyń malyn ózderimen birge jaılaýǵa áketip, baǵyp qaqqan. Sarym eli rý basylary «Altyn-kúmis tas eken, arpa-bıdaı as ekenin» erteden-aq bilip, eginshilik sharýashylyqty maqsatty túrde júrgizýge den qoıǵan degen qorytyndyǵa kelemiz.

Bizdiń bul pikirimizdi Toqyraýyn topyraǵy men ondaǵy eginshilik týra­ly 1901 jyly shyqqan Brokgaýz ben Efronnyń sózdigindegi málimetter ras­taıdy. Ol 1899-1902 jyldary 3 tom­dyq «Brokgaýz ben Efronnyń kishi ensıklopedııalyq sózdigi» degen atpen 1907-1909 jyldary 4 tomdyq ekinshi basylymy shyqty. «Jańa ensıklopedııalyq sózdigi» 1911-1916 jyldary shyǵaryldy, josparlanǵan 48 tomnyń 29 tomy shyqty. Bul basylymǵa belgili alash qaıratkeri Á.Bókeıhan avtor retinde qatysqan ári osy ensıklopedııada oǵan arnalǵan arnaıy esimnamalyq maqala da berilgen. Sondyqtan da ondaǵy Aqtoǵaıdaǵy jer-sý attary, topyraǵy men eginshiligi týraly maqalalardy bergen jáne jazǵan Á.Bókeıhan bolyp shyǵady. Muny ereksheleı aıtyp otyrǵan sebebimiz: osy sóz­dik arqyly Aqtoǵaıdyń topyraǵynyń qasıetti ataq-dańqymen sheteldikter de tanys bolǵan.

Keńes dáýiriniń sońyna qaraı Aqtoǵaı bıdaıyn odaqtyq genetık, bıolog mamandar da dabyl qaǵa izdedi. Olar sırek ushyrasatyn dándi-daqyldar tuqymyn saqtap otyratyn qoıma men tirkeıtin «Qyzyl kitap» joqtyǵyn tilge tıek ete kelip, solardyń qatarynda Aq­bıdaıdy erekshe ataıdy. Akademık D.D.Brej­nev degen ǵalym 1974 jylǵy 25 shil­dedegi «Izvestııa» gazetinde úlken ókinishke toly maqalasynda: «Qazaq dalasynda erteden beri qurǵaqshylyqqa tózimdi, túrli aýrýlardan qoryqpaı­tyn jáne sortań jerge óse beretin bı­daıdyń kóne «Aqbıdaı» tuqymy keń taralyp keldi. Budan tys ol ońaılyqpen tógilmeıdi, bul kúshti jel turatyn aýdan­darda asa qajet qasıet. 1972 jylǵy ekspedısııa bul keremet ósimdikti taba almaı qaıtty. «Aqbıdaı» masaǵy tek bizdiń kolleksııada ǵana bar» dep kúıinedi. Iá, otarshyldyq, onyń jalǵasy bol­ǵan qyzyl ımperııanyń tyń ıgerýge baı­lanysty júrgizgen osy qastandyǵy Aq­toǵaıdyń ǵana emes, búkil qazaq hal­qynyń eginshilik ata kásibiniń asyl jaý­hary retinde baǵalanatyn Aqbı­daıdyń túbine jetti.

Taǵy qaıtalap aıtaıyq, Aqbıdaıdy orys kommýnıstik bıligi maqsatty túr­de joıdy. Ondaǵy oılary – qaıtken kún­de de qazaq halqyn tarıhı tamyry men salt-dástúrinen, dini men dilinen, ana tilinen jáne atadan balaǵa mıras bolyp kelgen dástúrli jetistikterinen aıyryp, máńgúrttendirý, kosmopolıtke aınaldyrý saıasaty. Ol – Aqtoǵaıdyń ataqty Aqbıdaıynyń jer betinen joıy­lyp ketýine ákeldi. Osy jerde Aqbıdaı Qazaqstannyń iri ózenderi bar basqa aımaǵynda nege óspedi, olaı bolǵanda joǵalmaıtyn da ma edi degen zańdy suraq týyndaıdy. «Besbas jáne Qojabıdaıdy biz de ósirip, mol ónim alaıyq» dep talpynbady deı alamyz ba? Talpynǵan, ósi­rýge tájirıbe jasap kórip arnaıy ke­lip úırengen de. Biraq ol jaqty Aqbı­daı jersinbegendikten de óspegen! Bul – Toqyraýyn topyraǵy men sýynyń qasıetti ekenine naqty mysal.

Qazirde osy Aqtoǵaıdyń Aqbıdaıy­nyń dámin tatqan qarııalardyń sany azaıyp qaldy. Solarmen osy týraly sóz qozǵasańyz-aq boldy, kórýi na­shar­lap bara jatqan janarlary jarq ete túsip, bıdaıdyń úlkendigi týraly sózin dáleldeý úshin aldaryndaǵy meıiz­diń bir danasyn ustaı alyp, «mine, aq bıdaıdyń turqy týra osyndaı bolatyn, al Qojabıdaı oǵan jeteqabyl edi» dep kúrsinedi. Aqbıdaı týraly jerles aqy­nymyz J.Qashqynov pen jýrnalıst A.Nysanalın arnaıy maqalalar jazdy. Olar da bizdiń elge ǵana tán bıdaıdyń osy túriniń qadir-qasıetin sıpattaı kelip, tuqym bolarlyq túrlerine deıin quryp ketkenin úlken ókinishpen eske salady. A.Nysanalın «Jas Alash» gaze­tinde «Ataqty Aqbıdaı qaıda?» dep bul baǵytta arnaıy jýrnalıstik zertteýler de júrgizgen.

A.Nysanalın atalǵan maqalasy ar­qyly Aqbıdaı taǵdyryna arasha-saý­ǵa suraǵan máseleni ortaǵa salýy úl­ken janashyrlyq boldy. Aqbıdaıdyń joǵa­lyp ketýin ulttyq tragedııaǵa balaǵan ol: «Bul – úlken kúıinish. Mundaı-mundaı jaǵ­daılardyń bárine nemquraıdylyq­­pen qaraýǵa bola ma?! Olardyń jaı-jap­­sa­ry respýblıkanyń osy salasymen aına­lysyp júrgen jandarǵa beımálim deýge aýyz barmaıdy. Endeshe nege eshkim selt etpeıdi? Nege dabyl qaǵylmaıdy? Sonda ataqty Aqbıdaı, Qojabıdaı, Besbas bıdaı qaıda?» degen problema kóterdi. Amal neshik. Qazaqstanǵa hatshy bolyp kelgen G.Kolbınniń kezinde mansaby úshin diril qaqqan partııa sheneýikteri de, aýyl sharýashylyǵy salasy ǵalymdary da ún qatqan joq.

Qazir búkil Aqtoǵaı jurtynyń ózegin «shirkin-aı, sol eginshi bolǵan kisiler Aqbıdaıdy qalaı saqtap qalmady eken» degen úlken ókinish órteıdi. Báribir de sol dıhan ákelerimizdi dattaý múlde artyq, zamandary alasapyran bolyp, olar «tyń ıgerýge qarsy boldy» degen jalǵan jala jeleýimen ustalyp, sottalyp ketýden qoryqty. Stalınniń jeke basyna tabynýshylyqtyń 1937, 1951 jyldardaǵy zobalańynan úreıleri múlde ushqan eldi túsinýge bolar. «Sum ómir abaqty ǵoı sanalyǵa» dep Maǵjan aqyn aıtqanyndaı, qazaqtyń búkil dalasy túrmege tolǵan shaǵynda Aqtoǵaı jurty aldyna bir ǵana maqsat-mindet qoıdy. Ol – qaıtken kúnde de urpaqty saqtap qalý. Odan basqasyna bas aýyrtýǵa murshasy bolmady. Sondyqtan bizdiń de eshkimdi mansuqtaýǵa quqymyz joq. Erteń urpaq aýysqanda, olardyń da bizge qandaı úkim shyǵararyn kim bilsin...

Jumyr jer men aıdy aınalyp ushyp júrmiz, Marsqa qonýǵa talpynyp jatyrmyz. Biraq ǵylym men tehnıkanyń osynshama damyǵan shaǵynda Aqtoǵaıdaǵy el-jurt ǵasyrlar boıy óndirip, álemde teńdesi joq bıdaıdyń eń joǵarǵy sortyn shyǵarýǵa qol jetkizgen Aqtoǵaıdyń ataq­ty Aqbıdaıyn qalpyna keltirýge shama­myz jeter emes. Ultynyń ótken tarıhyn umyt qaldyrǵan jáne onyń aıryqsha sanalatyn tabystaryn saq­taı almaǵan ata-babalaryna keleshek urpaq­tyń betine túkiretini ras bolsa, qar­ǵys tańbasy basylǵan betimizdi súrtip turyp, bir-birimizge «sol kezde sen qaıda boldyń osy» desip kiná artatyn kún de jaqyn qaldy.

Jandos SMAǴULOV,

fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor