«Jalǵyz qazyq – myna jurt»

Aqyn Ǵafý Qaıyrbekov Qaınekeı týǵan Dúbirge arnaǵan óleńinde:

«Dúbirde bar eki shı,

Mańaıynda jyra kóp.

Bizdiń áýlet – eki-úsh úı

Jaılar edi jylda kep.

Jalǵyz qazyq – myna jurt

Men dúnıege týǵan jer.

Jalǵyz tutam shýda jip

Kindigimdi býǵan jer.

Týǵan jermen baılaǵan

Ketpesteı ǵyp kindikten,

Bar ma eken, – dep oılanam

Myqty nárse sol jipten!» dep tolǵanady.

Kindik qany aýylda tamǵan jan úshin altyn besik – aýylǵa jeter jer joq. Aýyl – bereke, aýyl – aǵaıyn, aýyl – paryz-qaryzy joq aralastyq, aýyl – kórshige kelgen qonaqtyń ózin qolqalap qonaqqa shaqyrar keńpeıil, aýyl – biri otyn-shóp túsirse de, soǵym soısa da esh shaqyrýsyz qaýmalap kelip, qaýqyldasa júre op-ońaı bite qalatyn kóp jumys, ne kerek kól-kósir qazaqy peıil.

90-ynshy jyldary azat el endi atalǵan shaqta aýyldardyń basyna zildeı aýyr qıyn­shylyq tústi. Jumys joq, jaryq joq, sharýashylyqtar jekeshelenip, bar mal barterge túsip, qajet taýar qat bolyp, eki qoıyń bir kir sabynnyń baǵasyna ketip, halyq ábden tıtyqtady. Amal joq, «qoı, búıtip otyryp, qary qalyń alty aı qaharly qysy bar dalada, bir jaramdy tehnıkasy joq jolsyz aýylda qalýǵa bolmas» dep shamasy kelgeni qalaǵa, áıtpese qala mańyndaǵy aýyldarǵa údere kóshti. Ásirese bul qıyndyq Torǵaı, Jezqazǵan syndy oblystary jabylyp qalǵan aımaqtardyń turǵyndaryna tipti aýyr tıdi.

Týǵan jerin, altyn besigi – aýylyn tastap bosqan halyq óz kúnderin ózderi kórdi. Olardy «eee, baıǵustar-aı» dep aıaǵan ne úkimet, ne sol aýyldyń, aýdannyń bıligi bolmady. Jańadan qonystanǵan jerine kirigip ketý de qıynǵa tústi. Syrttan kóship kelgen dep keýdeden ıterse de kektenbedi. Kónterili halyq shydady, qolyn jaıǵan joq, qylmysqa barǵan joq, burynǵysynan qalǵan az-maz tuıaǵyn ósirip, bireýden ilgeri, bireýden keıin kúı keshti. Qazir sol zamanda kóship kelgen jas balalardyń ózi úıli boldy, olardyń balalary da úılendi, nemere súıip otyr. Sińdi, ornyqty. Biraq bir kezderi qımaı-qımaı tastaǵan aýyldary jaıly kóp oılaıdy. Olardyń birazy bolashaǵy joq aýyldardyń tizimine engen bolýy da múmkin. Balasy shyǵandaǵan soń mektebi de jabylýy múmkin, al mektep jabylsa...

Sonda buǵan kim kináli? Aýyldy tastap kósh­ken ózderi me, álde jaǵdaı týǵyzbaǵan, sol kezdegi Úkimet tartqyzǵan qıyndyq pa? Soń­ǵysy tárizdi. Biraq sol aýylǵa kindiginen baılanyp, aýyl dese eleńdep turar, qazir tatar dámin alystan taýyp júrgen perzenti retinde ózi ne isteı alady? Sol kezde bir úı bolyp aýyldan ketse, qazir bir ózine qarasty 10 shaqty shańyraq bar eken. Qalada, aýylda turaqty jumyspen emes, kúndelikti qolǵa tıgenimen, adam tasyp, qatty-qaıyrym jumys istep, bazarda arba súıretip júrgen biraz jas bar. Oqyǵanynyń ózi mamandyǵymen jumysqa turýy qıyn.

Endi osy zamanda, bir kezde jurtta qalǵan aýylyna at arytyp alystan emes, sol kóshken úıdiń ár otbasy qazirgi on shaqty ózinen taraǵan urpaǵynan bir-bir shańyraqtan aýylǵa qaıta qondyrsa qaıtedi? Úkimetke de alystan ákelgenshe beretin kómegin sol óz aýylyna qaıta barǵysy kelgenderge bólse, jeńilge túser edi, ári olar ornyǵyp, qaıtadan kóshsek degen jelkóńilge de berilmes edi ǵoı. Bir rettik járdem men kóshý pulyn, sosyn jan basyna berer qarajatyn ustatsa, baspana bolsa, qala men aýyldaǵy jumyssyzdyń sany da azaıar edi.

Onyń ústine qansha degenmen óz aýylyń ǵoı, kózkórgender de qarap qalmas. Qazir aýyl turǵyndarynda mal basy barshylyq. О́ıtkeni bar tirshiligi, iship-jemi, kıim-keshegi, balasyn oqytýy – bári sol maldyń arqasy bolǵandyqtan, týystyń, aýyldastyń bári mal ósiredi. Sol maldan týysyń, ıá aýyldasyń eki-úsh jylǵa birneshe qoı-eshki, bir sıyr, bir jylqy berip, tólin sen al, sosyn bergen malymdy qaıtararsyń dese, sonyń tólimen de biraz maldanýǵa bolady. Sútin, maıyn, qurt-irimshigin aıyryp, sodan qalalarǵa satýdy uıymdastyrýdy jolǵa qoısa, turmys tez-aq túzelip keter edi. Osyndaı jumystar qolǵa alynsa, úkimet te, jergilikti bılik te utar edi ǵoı. Ári Úkimet ózinen ketken qatelikti ózi jóndese, qandaı ǵanıbet!

Bul – bir arman aıtylǵan. Muny tek aýyly alys, aldaǵy taǵdyry neǵaıbyl, jabylyp qalýdyń qaýpi bar, basyna bult úıirilgen aýyldan shyqqandar ǵana túsinedi. Qaınekeı týǵan eki-úsh úıli Dúbir túgil, bir kezderi irgeli eldiń besigine aınalǵan Torǵaıdyń kóp aýylynyń taǵdyry búginde qıyn kúıde. Ony oılaıtyn kim bar?