Erlikti dáripteıtin «Er Tóstik»

Osy jyly 6 shildede «Er Tóstik» qııal-ǵajaıyp ertegisiniń je­lisinde bel­gili aqyn Qasymhan Begmanov jaz­ǵan 1 bólimdi 3 kórinisti poetıkalyq drama­­nyń Almaty qalalyq Memlekettik qýyr­shaq teatrynda kórsetilýi jasóspirim kórer­men úshin tárbıelik mazmuny basym boldy dep aıta alamyz.

Negizinen erteginiń túpnusqasyn­da jut kezinde segiz ulynan ajyrap qal­­ǵan Ernazar men onyń kempiriniń sha­ńyraǵynda náresteniń dúnıege kelýinen bastalǵan shytyrman oqıǵalar birinen-biri týyndap otyrady. Er Tóstiktiń jyldam er jetýi, onyń joǵalǵan aǵa­laryn izdep uzaq saparǵa attanýy, sol jol­da kórgen qıynshylyqtary men batyr­lyq áreketteri, aǵalaryn taýyp áke­lip, olardyń jeke-jeke otaý qurýy, kelin­derin alyp kele jatqan jolda Erna­zardyń mystan kempirmen jolyǵýy, t.b. Negizinen Tóstiktiń boıyndaǵy ba­tyr­lyq qasıettiń, onyń aqyldylyǵy men aılalyǵynyń, qaharmandyq-erlik isteriniń kórinýi osy mystan kempirmen tikeleı baılanysty. Budan ári erteginiń oqıǵasy kúrdelene beredi.

Al avtor mundaı kórinisterdi birshama qysqartyp, pesaǵa Tóstiktiń aǵalaryn tabý jelisin ǵana alyp, oqıǵany qyzyqty órbitken. Dramada ákesi Ernazardan óziniń segiz aǵasy bar ekendigi týraly shyndyqty bilip alǵan Tóstik Shalquıryq atqa otyryp, olardy izdep ketedi. Keshe hannyń qolynda quldyqta júrgen aǵa­laryn qutqarýǵa shyqqanyn estigen Saq­qulaq, Jelaıaq, Shapshań, Qyraǵy, Taýsoǵar, Kóltaýsar Tóstikpen dostasyp, jylandar patshasynyń mekenin izdeýge birge attanady. Ári qaraı jolda til bitip, batyrdyń senimdi serigine aınalǵan tulparynyń aıtýymen basty qaharman Mystan kempirdi aldap soǵyp, jer astyna túsedi. Sóıtip, Keshe han men Mystan oılastyrǵan barlyq óner saıystarynan ozyp shyqqan Er Tóstik pen onyń dostary jaýlaryn jeńip shyǵady. Osyndaı jelige negizdelgen pesanyń basty ıdeıa­sy batyrlyqty, dosqa adaldyqty, qaı­sarlyqty, eptilikti búgingi jas búl­dirshinderdiń sanasyna sińirý, sol ar­qyly ulttyq kodymyzdy jastardyń bo­ıyna darytý bolyp tabylady.

 Rejısser Erkebulan Qabdyl pesanyń osy ıdeıasyn dóp basyp, qoıylymnyń qurylymyn balalardyń qabyldaýyna qaraı baǵyttaǵan. Spektakl prologinde sazgerler A.Joldashan men B.Baıshyǵash shyǵarǵan kúıdiń áýeni men jarshy­nyń daýsy sahna syrtynan estiledi. Sah­na túkpirindegi kermeden (shırma) tiz­bektelip ótip jatqan kerýender de erte zamandaǵy babalardyń ómir saltynan habar berip, spektakl oqıǵasyna birden qyzyqtyryp áketedi.

Planshetti qýyrshaqqa tán áreket etý­diń basty talaptaryn qatań saqtaǵan rejısser keıipkerlerdiń ózindik tár­tippen ornalasýyna baǵynatyn qyzyqty mızan­ssenalar taba bilgen. Aıtalyq, Er Tóstiktiń aǵalaryn izdep shyqqan al­ǵashqy sahnalarynyń birindegi jar­shylardyń sózi, sahna tórindegi kermeden kórinetin batyrdyń atpen shabýy jáne «Hassak-Qurmanǵazy» kúıiniń dúbirli úni dramanyń qurylymdyq maz­munyna saı kelgen. Bul kórinis al­daǵy joıqyn oqıǵanyń bolaryn baı­qatady. Spektaklde árbir qazaqtyń de­lebesin qozdyratyn ulttyq oıynnyń biri báıge kezindegi Shalquıryqtyń qar­qyndy shabysyna ekpin berilgen. Tek­ti janýardyń ózge jylqy ataýlyny shańyna ilestirmeýi, osy kórinistiń kúmbirlegen kúıdiń kórkem únimen astasýy spektakldegi halyqtyq bolmysty aıqyn kórsetken sahna boldy.

Jalpy spektakldegi shytyrman oqı­ǵalar sahnalyq paralleldikte oına­lyp otyrady. Iаǵnı sahnanyń kúń­girt tartqan tórindegi kermede Er Tóstik­tiń sar dalada Shalquıryqpen sha­ýyp kele jatqan kórinisi, sondaı-aq Mys­tannyń batyrdy qýýy sııaqty basqa da áreketter berilse, óziniń mejeli je­rine jetkendegi qımyl-qozǵalystar avan­ssenadaǵy taý-jotalardyń ústinde (nemese qasynda) oryndalady. Negizinen shyǵarmany balalarǵa arnalǵan qoıy­lymdarda asa baıqala bermeıtin tosyn sheshimderimen jáne ózgeshe formamen órnektegen rejısserdiń tujyrymy bo­ıynsha Er Tóstik pen onyń júırik aty Shalquıryqtyń eki qýyrshaq beınesi bar. Biri – sol kermeniń ústindegi alystan kish­kentaı qalypta kórinetin túr-sıpaty, al ekinshisi – kórermenniń kóz aldynda, ıaǵnı avanssenaǵa jaqyn ornalasqan taý-jotanyń ústinde áreket etetin úlken beınesi. Muny da rejısserdiń tapqyr sheshimi deımiz. Jalpy atalǵan kerme uly dala tósinde bolyp jatqan oqıǵalardy alystan kórsetý úshin qoldanylǵan.

Poetıkalyq dramadaǵy Saqqulaq, Taýsoǵar, Kóltaýysar, Shapshań, Jel­aıaq, Qyraǵy syndy keıipkerler birin­shiden – adamdar arasyndaǵy dostyqty meńzese, ekinshiden – basty qaharman­nyń jetistikke, jeńiske jetý jolynda­ǵy kómekshi keıipkerler retinde alyn­ǵan. Al zulymdyq ıeleri Keshe han men Mystan kempirdiń, jylandar men aıda­­harlardyń keskininen, aıtqan sóz­deri men is-áreketterinen qatygezdikti, jaýyzdyqty baıqaımyz. Osyndaı eki jaqty minezdegi beınelerdiń arasyndaǵy tartys oqıǵa jelisi damyǵan saıyn kúr­delene túsedi.

Sahnanyń artqy jáne aldyńǵy planynda, avanssenada óner kórsetip júrgen akterler men qýyrshaqtar is-qımylda­ry óte qısyndy, áreket pen emosııaǵa toly. Bul jerden biz jansyz qýyrshaq­qa jan bitirip, Tóstiktiń batyrlyǵy ar­qyly halyqtyń muń-muqtajyn baıan­daǵan ról oryndaýshylardyń shyǵar­ma­shylyq jarqyn izdenisine kýá boldyq. Máselen, birde jarshynyń, endi bir­de Shalquıryqtyń rólin oryndap, sah­n­alyq áreketin sol keıipkerleriniń shy­ǵarmadaǵy áleýmettik ornyna, minez-kelbetine qaraı baǵyttaı bilgen Araılym Baıyrbekova daýsy men is-qımylyn bolyp jatqan árbir oqıǵanyń máni men maǵynasyna qaraı qubyltyp, ózgertip otyrady. Shalquıryqtyń dostyqqa adal­dyǵy men meıirimdiligin aktrısanyń úninen baıqaımyz.

Sol sııaqty bir orynda taǵat taýyp tura almaıtyn Jelaıaqty keskindegen Baqytjan Qaıýovtyń oıyny da asa na­nymdylyǵymen este qaldy. Rejısser E.Qabdyl men sýretshi A.Júsipáli únemi kóńildi júretin komedııalyq keıipkerdiń minezine jáne áleýmettik ornyna saı aıaǵyna qyzyl etik kıgizipti. Keı sátterde qoldary men aıaqtary eki oryndaýshynyń kómegimen qozǵalatyn Jelaıaq kórermenin pantomımalyq áreketterimen baýrap alady. Rejısser traktovkasyn týra uqqan akter bul keıipkerdiń aıaǵyna kóp maǵyna sıǵyza alǵan. Iаǵnı Jelaıaqtyń qas pen kózdiń arasynda oqtaı zýyldaı jóneletin qasıeti osy aıaqtarynyń arqasy ekenin beıneli bederlegen.

Sondaı-aq Mystan rólindegi táji­rı­beli aktrısa Tolqyn Tleýlıevanyń oıy­nyn erekshe atap ótken abzal. Bar­lyq ertegilerde zulymdyǵyna naıza boı­­lamaıtyn bul keıipker daýsynyń ja­­ǵymsyz bolatyny belgili. Aktrısa onyń qatygezdigine, zalymdyǵyna saı daýysyn qyryldatyp, tisin aqsıtyp, er­tegilerde jaýyz, qatygez dep sanalatyn keıipkerdiń bolmysyn týra maǵynasyn­da ashyp berdi. Oryndaýshy tursa otyra almaıtyn, otyrsa tura almaıtyn Mys­tannyń keıipsiz usqynyna qosa kempirdiń aılasyna quryq boılamaıtyn qýlyǵyn da shynaıylyqpen kórsetti. Bul qýyrshaq Mystannyń basyn qalt-qult etken qozǵalysynan, dirildegen úzik-úzik sózderinen ańǵarylyp turady. Aktrısanyń qýyrshaqty qımyldatýy, ony kóz ilespes jyldamdyqpen oınatýy Mystan beınesin ár qyrynan ashyp otyrdy. Osy tusta aıta keterligi, Er Tóstiktiń Shalquıryqtyń aqylymen Mystandy aldap, onyń moınyna ilip alǵan jerasty qaqpasynyń kiltin alyp qashý kórinisin­de senimsizdik bar. Iаǵnı batyrdyń mys­tannan sol kiltti julyp áketetin sáti túsiniksiz bolyp qalǵan. Er Tóstiktiń ne­ni alǵany, qalaı alǵany baıqalmaıdy. Demek, bul kórinisti aldaǵy ýaqytta qaı­ta qarap, naqtylaı túsý qajet.

Jalpy ról oryndaýshylardyń bar­lyǵy da óz keıipkerleriniń ómir-taǵ­dy­rynan syr shertkendeı kúıdi poe­tıka­lyq dramadaǵy árbir sózdiń poe­zııalyq má­ninen, árbir sózdiń aıtylý máne­ri­nen taba bilgen. Ernazar rólindegi Altaı Táýekelovtiń daýys qubylýynan kóp­shi­lik elge tóngen qaterden habardar bol­sa, Tóstikti beınelegen Shoqan Qul­naza­rov­tyń úninen kek alý jolyna túsken jas ba­tyrdyń ańǵaldyǵy, ókinishi men qaıtpas qaısarlyǵy qatar baıqalyp turady.

Árıne, osyndaı erlikti nasıhattaı­tyn shyǵarmadaǵy E.Qabdyldyń rejıs­serlik sheshiminde búgingi qazaq qoǵa­my­nyń áleýmettik máselesin kórsetý de joq emes. Qoıylymnyń sońyndaǵy Er Tós­tiktiń aıdaharǵa aınalǵan Keshe han­dy jeńýinen el men jerdi qorǵaý má­se­lesi baıqalady. Búldirshinder qazaq uǵy­­mynda bıiktikti, asqaqtyqty bil­di­retin, yntymaqty nasıhattaıtyn Sa­mu­ryq qustyń da dostyǵyna, barlyq ja­­ǵymdy keıipkerlerdi jerdiń betine alyp shyqqan onyń adaldyǵyna kýá bo­lady. Sol sııaqty jer astyn meken et­­ken jylandardyń beınesi olardyń ıre­leńdep qımyldaýyna yńǵaıly, jum­­saq matadan jasalypty. Olardyń Tós­tiktiń jan-jaǵynan ysyldap shyǵýy, batyrdyń denesine oralýy, shaǵatyndaı aıbattanýy naǵyz zulymdyq meken et­ken ordanyń atmosferasyn beredi. Ak­terlerdiń sol jer baýyrlaýshylar­­dy symmen qımyldatqan qozǵalystary spek­takldegi tartysty tereńdetýge múm­kindik týǵyzǵan.

Rejısser men sýretshi shyǵarmada­ǵy atalǵan keıipkerlerdiń qýyrshaq beıne­sin, túr-sıpatyn olardyń minezderine, ertegidegi atqaratyn qyzmetine qaraı kelisti jasaǵan. Mysaly, birneshe shaqy­rym jerdegini jyldam estip qoıatyn Saq­qulaqtyń qalqan qulaqtary kózge bir­den túsedi. Al qos urty tompaıyp tura­tyn Kól­taýysardyń qarnyna teńizder men kólder sýy sıyp ketetindeı úlken. Sol sııaqty Shapshańnyń qoldary, al Jel­aıaqtyń aıaqtary uzyn, olar qandaı qıyn isti bolsa da tez oryndaıtyn qasıetke ıe. Al jer astyndaǵy jylan­dar patshalyǵynyń hany Kesheniń de­nesi adam bolǵanymen aıaǵy jylan kú­ıinde beriledi. Bul qýyrshaq ta onyń shy­ǵarmadaǵy ornyna saı jasalypty. Mun­daı qýyrshaqtar árıne balalardyń kózkórim (vızýaldy) túrde qabyldaýyna jeńil ári olardyń tapqyrlyǵyn, dos­tyqqa adaldyǵyn este saqtaýyna jeńil­dik týdyrady. Avanssenaǵa jaqyn orna­lasqan taý-jotalardyń ulttyq oıý-ór­nek­termen bederlenýi de qısyndy. Qýyr­shaq-Tóstik sábı kezinde jeńil jeıde, qamzol, shalbar kıip, basyna oramal baılasa, keıinnen jigit bolyp er jetip, batyr atanǵan soń qazaq batyrlaryna tán basyna dýlyǵa, ústine saýyt kıip, beline qylysh asynǵan. Munyń da rejısser ustanǵan ulttyq naqysh pen halyqtyq boıaýdy nasıhattap turǵany anyq.

Zýhra ISLAMBAEVA,

ónertaný kandıdaty, dosent