Ǵylym – ınnovasııanyń qaınar kózi

Tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor, UǴA korrespondent-mú­shesi, Eýrazııalyq taý ǵylymdary aka­demııa­­sy­nyń vıse-prezıdenti Seıit­qalı Ǵalıev Eli­mizdegi ulttyq ınnovasııalyq júıeniń tıim­diligin óte tómen deńgeı­de eke­nin aıtady. «Ulttyq ınnova­sııa­­nyń qa­lyptasqan erejesine nazar aýdara­tyn bolsaq, tutynýshyǵa deıin­gi ınno­vasııalar transferti men onyń júzege asý barysyn qamtamasyz etetin ınstıtýttardyń jıyntyǵy ekenin ǵana ańǵarýǵa bolady. Reseıde ulttyq ınnovasııalyq qyzmetti júzege asyrýǵa qoldaý kórsetetin arnaıy nysandar men ınstıtýttar jumysy jolǵa qoıylsa, Shvesııa sııaqty damyǵan elde bul jeke jáne memlekettik sektorda ımport, modıfıkasııa jáne jańa tehnologııalardy taratýdy júzege asyratyn ınstıtýttarmen, al aǵylshyndar­da bilim berý, tájirıbe árekettestigi men jańa tehnologııalardy anyqtaýǵa yqpal etetin uıymdar júıesimen erekshelenedi», deıdi S.Ǵalıev. Onyń aıtýynsha, búgingi Qazaqstan jaǵdaıynda ǵylym ınnovasııanyń qaınar kózi retinde bul úrdisten shet qalyp otyr. Osyǵan qarap, salystyrmaly túrde alǵanda, atalǵan elderde ınnovasııany damytýdaǵy quraldardyń, tipten qadamdar men mehanızmderdiń ártúrli ekenin kórýge bolady. Osylaısha elimizde damý ıns­tıtýttary qoldanyp jatqan mindetter men maqsattarǵa qarap, atalǵan júıeniń bizdiń elde múlde joq ekenin kóremiz.

Ulttyq ınnovasııalyq júıemiz tehnologııalar túrindegi ımportty ınnovasııalar transferti men konsýltatıvti quzyret­tilikke ǵana basymdyq berýmen shektelgen. Damý ınstıtýttarynyń otandyq ınnovatorlarmen táýekelderge barýy da sırek jaǵdaı ári shyǵyndy óteý úrdisi joba sátti aıaqtalǵannan keıin ǵana júzege asyp jatady. Bul – teh­no­logııalyq jańǵyrtý turǵy­sy­nan qate ustanym.

Atalǵan taqyrypqa baılanysty mundaı mysaldardy kóptep keltirýge bolady ári onyń barysynan ulttyq ınnovasııamyzdyń maqsatsyz ári júıesizdigi aıqyn kórinip-aq tur.

Osy oraıda ǵalym otandyq ǵyly­mı jetistikterdi óndiriske engizý múm­kindikteri jaıynda sóz qozǵap, onyń da jaǵ­daıy mardymsyz ekenin aıtyp, ǵy­lymı jáne óndiristik salalar ara­syndaǵy alshaqtyq, ǵylymdy qarjylandyrýdyń tómendigi, otandyq ónerkásiptik saıasattyń álsizdigi sııaqty birqatar faktordy negizge aldy. Ári onyń naqty mysaldaryn taý óndirisi negizinde qarastyrǵan S.Ǵalıev búginde elimizdiń taý-ken óndirisi salasynda aqparattyq ónimder men qyzmetterdiń 95 paıyzy ımportqa táýeldi ekenine nazar aýdardy. Resmı derekter bo­ıynsha Qazaqstannyń óńdeý ónerkásibi ónimderiniń ımporty 2019-2020 jyldary ortasha alǵanda jylyna jalpy taýarlar ımportynyń 90,5 paıyzyn quraǵan. Kólik salasynda ónimniń 80 paıyzy basqa elderden ákelingen. Al otandyq naryqtaǵy ımporttyq dári­lerdiń úlesi 90 paıyzǵa jýyq. Osy derekterge qarap, eldegi sıfrlyq trans­for­masııa úderisi óz betinshe júzege asyp jatqanyna kóz jetkizýge bolady. Al onyń jergilikti áleýeti bar bolǵanymen, ol da qanaǵattanarlyqsyz kúıde.

«Elimizde ınnovasııalyq damýdy metodologııalyq turǵydan qam­tamasyz etýge erekshe nazar aýdarý qajet. Mysaly, damyǵan elder tájirı­besinde ǵylym men ınnovasııaǵa 20 paıyz­dan joǵary shyǵyn shyǵarǵan kásiporyndar ınnovasııalyq belsendi sanalady. Qazaqstanda bul kórsetkish ázirge 0,14-0,15-ti qurasa, damyǵan elderde 0,6-0,7-den joǵary deńgeıde tur. Osy kórsetkishke qarap, elimizde az da bolsa alǵa jyljý bar ekenin ańǵa­ramyz. О́ıtkeni salystyrmaly túr­de qarastyratyn bolsaq, 2010 jyly bul kórsetkish resmı túrde 0,03-0,04 paıyz­dy quraǵan. Osy tusta aıta kete­tin basty másele – ımporttyq ın­nova­sııaǵa shyǵatyn shyǵynnyń ǵylym men ınnovasııaǵa bólingen shyǵyn retin­­de qabyldanýy. Muny da qaperge alǵan jón. Eger de elimizdi, sondaı-aq ult­tyq qoǵamdastyqty damytamyz desek, ónerkásip kesheniniń tehnologııalyq jańǵyrýymen aınalysýymyz kerek. Ol úshin ónerkásip saıasatynda jalpy qabyldanǵan metodologııalyq jań­ǵyrý qaǵıdattaryn ustaný qajet. Al ındýstrııalyq-ınnovasııalyq damýdyń tıimdiligi ǵylymı-óndiristik jáne ult­tyq tepe-teńdikti saqtaǵanda júzege asatyny sózsiz. Ol úshin ǵylymı-ın­no­vasııalyq qyzmetti bıýrokratııalyq kedergilerden qorǵaıtyn zańnamamen qamtamasyz etip, budan bylaı memleket­tik emes, ulttyq ónerkásiptik saıasatty júzege asyrý qajet», deıdi S.Ǵalıev.

Jalpy ǵylymdy qarjylandyrý men basqarý mehanızmderi júıeli talqylaýdy qajet etetini sózsiz. Bul rette S.Ǵalıev táýelsizdik jyldaryndaǵy jáne qazirgi ǵylymnyń damý barysyn saraptaı kele, jappaı konkýrstyq qar­­jylandyrý ǵylymı áleýetti birte-birte joıýdyń tıimdi mehanızmi eke­nin atap ótti. Jyl saıyn ǵylymı maz­mun­nyń qundylyǵy ketip, bútindeı mektepter men baǵyttar joıylyp barady. Granttyq jáne baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý boıynsha sońǵy konkýrstar formaldy belgileri boıynsha jobalardy qabyldamaýǵa beıildilikti kórsetti. Bul steıkholderlerge ǵylymnan ǵylymı jobalardyń mazmuny, olardyń el úshin ózektiligi jáne ındýstrııalyq-ınnovasııalyq da­mýǵa járdemdesý turǵysynan tıim­diligi múldem beıjaı qaramaıtynyn kór­setedi. Munyń ózi – nonsens. Ǵylym damýyna naqty múddeli júıe, kerisinshe, for­maldy sáıkessizdikterdi joıýǵa kómek­tesedi, óıtkeni onda basty mindet pen maqsat – perspektıvalyq jobalardy izdes­tirý jáne olardy ilgeriletý úshin jaǵdaı jasaý jáne múmkindiginshe tolyq iske asyrý.

Ǵalymnyń bul pikirimen kelisken professor, fızıka-matematıka ǵylym­darynyń doktory, akademık Serikbol Toqmoldın ǵylym men ınnovasııanyń ıisi de shyqpaıtyn granttar qandaı da bir áleý­mettik kómekke aınalyp bara­dy degen ýájin bildirdi. Budan buryn málim bolǵanyndaı, akademık S.Toqmol­dın men fızıka-matematıka ǵylym­darynyń kandıdaty Eldar Knar «Ǵylym doktrınasyn» jazyp, onda otandyq ǵylym salasyndaǵy ózekti jaıttar men olardyń sheshý joldaryna qatysty másele kótergen bolatyn.

«Búginde ǵylymı shyǵarmashylyqty esep berý men tapsyrys berýge, ǵy­lymı ıdeıalardy granttyq fantazııa­larǵa, ǵylymı trendterdi kosmostyq qııal­ǵa, talanttarymyzdy ǵylymǵa, teh­no­logııaǵa, ınnovasııaǵa esh qaty­sy joq jastarmen almastyryp jatqan­daımyz. Qazaqstan kvazıǵylymı, jal­ǵan ǵylymı fantomdar men fantazııa­lar men elestiń eline aınalyp kete me dep alańdaımyn. Bıýrokratııalyq kedergiler sapaly ǵylymı ónimdi jasaıtyn tıimdi tehnologııalyq sıkldy júzege asyrýǵa múmkindik bermeı otyr. Sondyqtan da elimizdegi bıznes salasy qazaqstandyq erzas-ónimdi emes, sapaly sheteldik ónimdi qajet etedi. Bıýrokratııalyq qadamdar ǵylymnyń da, ekonomıkanyń da damýyna teris yqpal etip otyr. Ǵylymı-tehnıkalyq damý baǵdarlamasyn josparlaý men júzege asyrýdyń basty quraly – irgeli jáne qoldanbaly ǵylymnyń bıýdjetten qarjylandyrylýy. Osylaısha úsh tarmaqtan turatyn qarjylandyrý qurylymy – bazalyq joǵary deńgeıdegi konkýrstyq jáne bazalyq júıequraýshy qarjylandyrý ǵylym salasyn qarjy­landyrýdyń basty quralyna aınalýy tıis. Sonymen birge konkýrs jarııa­laǵan kezde granttardyń kólemin naqty bel­gilep ári sanyn shekteı otyryp, qosymsha granttyq qarjylandyrý men jekelegen ǵalymdardyń izdenistegi jobalaryna kóńil bólinýi qajet. Búginde elimizdegi ǵylymnyń paıdasyn qoǵam kórýi tıis», deıdi S.Toqmoldın.

Onyń aıtýynsha, búginde elimizde tehnologııalar transfertiniń úzdik úlgileri bar. Biraq kóńil qýantarlyq mysaldarǵa skeptıkterdiń kózi jetpeı otyr. Sebebi barlyq ınnovasııalyq bıznestiń barysy shıki ári naryq talaptaryna saı emes. Sonymen birge sheteldik kompanııalardyń birlesken kásiporyndar negizinde ózindik noý-hoýlarymen bólisetinine sene qoıý da qıyn másele. О́ıtkeni sheteldik kompanııalarǵa Qazaqstan ındýstrııasyna jańa tehnologııalardy engizgennen góri, shıkizatty tasyp, óńdeýden ótkizgen tıimdi. Sondyqtan da qazaqstandyq ǵalymdardyń jobalary búgingi kún talaptaryna saı jáne paıdaǵa asatyndaı bolýy tıis. Bizdiń batys ǵalymdarynan utylyp otyrǵan tusymyz – osy.

ALMATY