Jıyrma jylda úırengen úsh sabaq

Terrorıstik shabýyldan jıyrma jyl ótken soń, oqıǵanyń Batys pen búkil álemge tıgizgen saldaryn baǵalaý qıyn. Memleketke qatysy joq qatygez oıynshy halyqaralyq kún tártibin bekitip, erekshe deńgeıge shyǵardy. AQSh bastaǵan Batystyń gegemonııasy kúmánsiz ekenine qaramastan, 1990 jyldan bastalǵan bir polıarly kezeń aıaqtalýǵa jaqyndaı tústi. Al AQSh-tyń syrtqy saıasaty «terrorızmge qarsy jahandyq soǵysqa» baılanysty túbegeıli ózgerdi.

Ýaqyt turǵysynan qarasaq, AQSh-tyń Aýǵanstanǵa basyp kirgeni halyqaralyq qoǵamdastyq tarapynan úlken qoldaý tapqany tańǵalarlyq emes. О́ıtkeni 11 qyrkúıektegi terrorıstik shabýyl jaýapsyz qalmaıtyny túsinikti edi. Sondaı-aq ál-Kaıdanyń osy operasııany josparlaýyna, uıymdastyrýyna jáne júzege asyrýyna pana bergen «Talıban» bolatyn.

Biraq Aýǵanstandaǵy soǵys sátsizdik retinde este qalady. Sebebi oǵan jumsalǵan kóp qarajat pen jospardyń júzege aspaýy zańdy suraq týyndatady. Munyń bári ne úshin qajet edi? 20 jylǵa sozylǵan qaqtyǵystar kezinde 48 myńnan astam beıbit turǵyn, kem degende 66 myń aýǵan áskeri men NATO-nyń 3500 sarbazy qaza tapty. AQSh Aýǵanstanda memlekettik ınstıtýttar qurýǵa 2 trıllıon dollardan astam qarajat jumsady. Biraq sonyń bári birneshe aptanyń ishinde joıylyp ketip, «Talıban» eldi qaıtaryp aldy.

Kabýlda «Talıban» úkimetiniń qaıta qurylýy – «terrorızmge qarsy jahandyq soǵys» qate qadam bolǵanynyń taǵy bir dáleli. Aýǵandyqtar, ásirese áıelder men qyzdardyń jaǵdaıy qıyndap, fýn­damentalıstik rejim ustanatyn bılik­tiń qol astynda qala bardy. Batys­tyń endigi mindeti – osy qaıǵyly oqıǵadan sabaq alyp, oı eleginen ótkizý.

Sabaq alýymyz kerek birinshi másele – syrtqy áskerı kúshter, ıaǵnı shetelde áskerı is-qımyl júrgizý rejimdi aýystyryp, uzaq merzimge turaqtylyq ornatýda tıimdi ádis emes. Batys «Talıbannan» tóngen qaýipke tótep bere alatyn zamanaýı, demokratııalyq jáne turaqty Aýǵanstan memleketin qura alǵan joq. AQSh 2003 jyly Irakqa zańsyz basyp kirgennen keıin dál osy qateligin qaıtalady. Nátıjesinde, kóp uzamaı DAISh (Qazaqstanda tyıym salynǵan terrorıstik uıym – A.A) sodyrlary bas kóterip, aımaqty ábigerge saldy. Lıvııada taǵy da osyndaı qatelik jasady. Sóıtip NATO-nyń Mýammar ál-Kaddafı rejimin qulatýy eldi daǵdarysqa ushyratyp, azamattyq soǵys órti tutandy.

Qysqasy, joǵarydan tómen qaraı memleket qurý ıdeıasynyń bedelin tú­sirdi. Bul modelde ásker ustap turý, elge kóp kólemde qarjy quıý qaýipsizdikti, damýdy jáne demokratııalyq basqarýdy qamtamasyz etetini sózsiz degen boljam jasaldy. Biraq memleket qurý úshin halyqtyń qoldaýy qajet bolǵandyqtan, ony zańdy túrde júzege asyrý úshin jergilikti turǵyndardyń yqylasy kerek. Sonda ǵana bul qadam tabysqa ákeledi.

Aýǵanstanda mundaı jaǵdaı bolǵan joq. Kóptegen qatygezdik jasaǵan Abdýl Rashıd Dostým sekildi ásker basshylaryn qoldaý, Batystyń memleket qurýǵa degen talpynysyna kóleńke túsirip, aýǵan halqynyń kóp bóligin ózinen alshaqtatty.

Jalpy alǵanda, eldegi qoldanystaǵy ınstıtýttardy jańalarymen almas­tyrý degen pikir múmkin emes. Muny mo­ıyndaý kerek edi. Kóptegen memleket birtindep jáne endogendi túrde, shetel­diń máj­búrleýimen emes, uzaq ýaqyt bo­ıy yn­tymaqtastyq pen ymyraǵa kelý arqy­ly qurylady. Qyzyqtyrý men elikti­rý se­kildi jumsaq saıasat kúsh pen májbúr­leý­ge qaraǵanda áldeqaıda jaqsy áser etedi.

Eń qıyny, AQSh prezıdenti Djordj Býsh ákimshiligi 11 qyrkúıek oqıǵasynan keıin Amerıkanyń eń qundy aktıvi sana­latyn dıplomatııanyń ornyna ásker kúshin qoldanǵandy jón kórdi. Sóıtip búkil álem úshin tartymdy bol­ǵan ereksheliginen aıyryldy. Berlın qabyr­ǵasy ásker kúshiniń áserinen emes, kommýnızm jaǵdaıynda ómir súretinderdiń Batystaǵy ekonomıkalyq modeldiń ómir súrý standarttaryn jaqsartqanyn, ózderi qalaǵannan da joǵary deńgeıge jetkizetinin túsingendikten qulady.

Aýǵanstandaǵy 20 jyl ishinde úıre­nýimiz tıis ekinshi sabaq – memlekettik ishki qurylysty aımaqtyq strategııalarmen ushtastyrý kerek. Negizgi aımaqtyq oıyn­shylardy joqqa shyǵaratyn tásilder ómirsheń emes, ásirese qazirgi kóppolıarly álemde bul mańyzǵa ıe. Jalǵyz áreket etý arqyly Batys halyqaralyq kúshterdiń teńgerimin túsinbedi.

Aýǵanstannyń kórshileri túrli usynys jasaǵanymen, onyń bári bosqa ketti. Qytaı soǵys bastalǵanda eleýli úles qosa almady, biraq jahandyq derjava retinde tanyla bastaǵanda tıimdi serikteske aınalatyn edi. AQSh basqaratyn turaqtandyrý áreketteri men Qytaıdyń Aýǵanstanǵa salǵan ınvestısııalaryn tyǵyz úılestirgende, jergilikti turǵyndardyń jaǵdaıyn jaqsartyp, damý jobalarynyń paıdasyn barynsha arttyrýy múmkin edi.

Sol sekildi, Reseımen kelisimge kelý soltústik arqyly Aýǵanstanǵa kóbirek resýrstardyń kelýine múmkindik berer edi. Sóıtip ásker ótkizý arqyly birqatar basymdyqqa ıe bolǵan Pákistanǵa qajettilikti tómendetetin edi.  Sonymen qatar AQSh qarý-jaraǵyn basty satyp alýshy ári Pákistannyń iri ınvestory sanalatyn Saýd Arabııasy óziniń yqpalyn paıdalanyp, Pákistan úkimetin aımaqtyq máselelerdi sheshýde neǵurlym konstrýktıvti ról atqarýǵa sendirýi múmkin edi.

Aýǵanstandaǵy jeńilistiń aqyrǵy sabaǵy Eýropaǵa qatysty. Qart qur­lyq­tyń áreketi strategııalyq múddelerge sáıkes múmkindikterdi paıdalanýdyń qajettiligin kórsetti. Amerıka syrtqy saıasatynyń ózgerip, álemdik baqylaýshy mindetinen bas tartýy Eýropany oılandyryp, AQSh-tyń múmkindikteri men saıa­satyna táýeldiligi jóninde uıǵarymǵa kelýi tıis.

Azamattardy Kabýldan evakýasııa jasaǵan kezde báske ne túsip turǵany anyq baıqaldy. AQSh-tyń áskerı ushaqtary bolmasa, Amerıkanyń odaqtastary óz qyzmetkerlerin elden shyǵara almaıtyn edi. Endi aldaǵy ýaqytta Eýropada taǵy bir márte bosqyndar daǵdarysy týyn­daýy múmkin ekenin eskersek, Aýǵan­standa derbes áreket etý múmkin emesi anyq ańǵarylady. «Istep jatqanda úıre­ný» ádisi Eýropalyq odaqty naqty qadam­ǵa baryp, turaqsyzdyqtyń óńirge jaqyn­daýyna jol bermeý maqsatynda negizgi aımaqtardaǵy azamattyq-áskerı operasııalaryn kúsheıtýge ıtermeleýi kerek.

Keıingi 20 jylda álem aıtarlyqtaı ózgergenimen, halyqaralyq terrorızm máselesi áli sheshilgen joq. Mysaly, Saheldegi qıyn jaǵdaı bárimizge bola­shaqta qandaı shara qoldaný kerektigi týra­ly oılanýǵa májbúr etýi kerek. Biraq bir nárse anyq: «Máńgilik soǵystar» óte qolaısyz. Ásirese oǵan tózýge týra keletinder úshin. 11 qyrkúıek oqıǵasynan keıin biz bárimiz amerıkalyq boldyq, biraq aýǵan bolýdy umytyp kettik.

Haver SOLANA,

Eýropalyq odaqtyń syrtqy ister jáne qaýipsizdik saıasaty boıynsha burynǵy joǵary ókili, NATO-nyń bas hatshysy, Ispanııanyń syrtqy ister mınıstri qyzmetterin atqarǵan, EsadeGeo dep atalatyn jahandyq ekonomıka men geosaıasat ortalyǵynyń prezıdenti jáne Brýkıngs ınstıtýtynyń qurmetti qyzmetkeri

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org