Qazaqstan dep atalar qara shańyraǵymyz táý eter Táýelsizdiktiń 30 jylyna qadam basty. Úsh onjyldyq tarıhı ólshem boıynsha asa uzaq ýaqyt emes. Solaı bola tura, kózi ashyq, kókiregi oıaý otandastarymyz ótkenge úńilip, jyldar jylnamasyn paraqtaǵan saıyn jemisti jetistik baryn ańǵarar edi. Eń aldymen, egemendikke qol jetkizgeli beri el eńsesin tiktedi. Halyqtyń ál-aýqaty artyp, turmysy túzeldi. Qysqa merzim aralyǵynda áleýmettik damýdyń áleýetti jolyn tańdap aldyq.

Azattyqtyń alǵashqy jyldarynda elimizde kedeılik pen jumyssyzdyq beleń alǵany belgili. Máselen, 1998 jyly aýyl halqynyń jartysyna jýyǵynyń jáne qala turǵyndarynyń úshten biriniń tabysy eń tómengi kúnkóris deńgeıinen de tómen boldy. Azamattar arasyndaǵy teńsizdik tereńdeı tústi. Memlekettik resýrstardyń tapshylyǵynan áleýmettik qorǵaýǵa jumsalatyn qarajat úshten birge azaıdy. Áleýmettik tólemderdi alýshylardyń sany kemip, áleýmettik járdemaqylardyń naqty mólsheri tómendedi. Osylaısha, 1998 jylǵa qaraı zeınetaqylar men járdemaqylar boıynsha memlekettiń bereshegi 36 mlrd teńgege jetti.
Alaıda táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy kúrdeli kezeńderde el Úkimeti ómir súrý deńgeıiniń tómendeýin boldyrmaý jáne halyqty áleýmettik qoldaý máselelerine qatysty ýaqytsha sharalardy qabyldap qana qoımaı, uzaq merzimdi áleýmettik basymdyqtardy qalyptastyrdy. Ata Zań Qazaqstandy áleýmettik baǵdarlanǵan memleket retinde jarııalady.
Básekege qabiletti memlekettiń bási bıik
Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń elimizdiń basty ulttyq ıdeıasy sanalatyn ulttyń básekege qabilettiligin arttyrý jáne básekege qabiletti 50 eldiń qataryna kirý jónindegi bastamasyn iske asyra otyryp, ekonomıkalyq ósim men azamattardyń ómir súrý sapasyn, standarttaryn turaqty arttyrý arasyndaǵy tepe-teńdikke qol jetkizýge erekshe mán berildi. Memleket óz azamattaryna asa mańyzdy áleýmettik ıgilikterdiń jalpyǵa ortaq qoljetimdiligine jáne onyń qoǵamdyq qolaıly sapasyn qamtamasyz etýge arnalǵan negizgi eń tómengi áleýmettik standarttaryna kepildik beredi.
Birinshiden, bul – adamnyń densaýlyǵyn saqtaýy jáne onyń ómirlik belsendiligin qamtamasyz etýi úshin qajet eń tómengi tutyný sebetiniń quny negizinde anyqtalatyn eń tómengi kúnkóris deńgeıi. 2005 jyldan bastap ol bazalyq áleýmettik standartpen bekitildi. Sonyń negizinde turǵyndar jalaqysynyń eń tómengi mólsheri, bazalyq zeınetaqy tólemderi jáne múgedektigi, asyraýshysynan aıyrylýy jáne jasyna baılanysty memlekettik áleýmettik járdemaqylary aıqyndalady.
Eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń kólemi 1997 jyly 3 505 teńgeni, 2005 jyly – 6 014 teńgeni, 2021 jyly – 34 302 teńgeni qurady. Sońǵy jıyrma jylda ol shamamen 10 ese ósti. Buǵan qarap halyqtyń eń tómengi tutyný shyǵyndarynyń kólemi men qurylymyndaǵy naqty ózgeristerdi aıqyndaýǵa bolady.
Eń tómengi kúnkóris deńgeıin aıqyndaý ádistemesi 2006 jyly qaıta qaraldy. Nátıjesinde, eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń qurylymynda azyq-túlik sebetiniń úlesi 70%-dan 60%-ǵa deıin qysqardy jáne tıisinshe azyq-túlik sanalmaıtyn taýarlar men kórsetiletin qyzmetterdiń úlesi 30%-dan 40%-ǵa deıin ulǵaıdy. Sondaı-aq azyq-túlik sebetindegi tamaq ónimderiniń jıyntyǵy (20-dan 43 ataýǵa deıin) eki ese ulǵaıdy. Nátıjesinde, onyń jan basyna shaqqandaǵy ortasha energetıkalyq qundylyǵy 1 175-ten 2 175 kkal-ǵa deıin joǵarylady. Sondaı-aq 2018 jylǵy 1 qańtardan bastap eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń azyq-túlik sanalmaıtyn bóliginiń úlesi 40%-dan 45%-ǵa deıin ulǵaıdy. Bul rette azyq-túlik sebetiniń jan basyna shaqqandaǵy ortasha energetıkalyq qundylyǵy kúnine 2 175 kkal qalpynda qaldy.
Ekinshiden, áleýmettik kepildik dep zeınet jasyndaǵy azamattar úshin taǵaıyndalatyn bazalyq zeınetaqy tólemin aıtýǵa bolady. Sonymen qatar yntymaqty zeınetaqy júıesinde talap etiletin jumys ótili bar jáne zeınetaqyny esepteýde tabysy tómen azamattar úshin belgilenetin azamattyń jasyna baılanysty beriletin zeınetaqy tóleminiń eń tómengi mólsheri de qarastyrylǵan. Zeınetaqy tóleminiń eń tómengi mólsheri 1995 jylǵy 300 teńgeden 2021 jyly 61 796 teńgege deıin ósti (bazalyq zeınetaqy tólemin eskere otyryp) jáne bıyl eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń kóleminen 1,8 ese asyp tústi.
Úshinshiden, elimizde áleýmettik táýekelder týyndaǵan kezde azamattarǵa múgedektigine, asyraýshysynan aıyrylýyna baılanysty tólenetin memlekettik áleýmettik járdemaqylar bar.
Bastapqyda memlekettik áleýmettik járdemaqylardyń mólsheri aılyq eseptik kórsetkishtiń eselengen mólsherinde aıqyndaldy. Al 2005 jyldan bastap bul járdemaqylar turmystyń naqty qunyna, ıaǵnı eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń mólsherine sáıkes belgilenetin boldy. 1999 jyldan bastap 2020 jylǵa deıin memlekettik áleýmettik járdemaqylardyń ortasha mólsheri azamattyń múgedektigi boıynsha 3 106 teńgeden 46 219 teńgege deıin (nemese 14,9 esege), asyraýshysynan aıyrylýy boıynsha 4 250 teńgeden 39 169 teńgege deıin (nemese 9,2 esege) ulǵaıdy. Memlekettik áleýmettik járdemaqylardyń ortasha mólsheri 2021 jylǵy 1 mamyrda múgedektigi boıynsha 49 150 teńgeni, asyraýshysynan aıyrylýy boıynsha 40 653 teńgeni qurady.
El yrysyn eselegen eńbek qatynastary
О́tpeli kezeńde eńbek jáne halyqty jumyspen qamtý salasyndaǵy ahýal asqynyp turǵan edi. Júzdegen kásiporyndardyń jumysy toqtap qaldy. Keıbiri qysqartylǵan rejimde jumys istedi. Jappaı jumyssyzdyq agrarlyq sektordaǵy óndiristiń quldyraýyna ákeldi. Jalaqyǵa qatysty bereshek ósti. Eńbek jaǵdaılary nasharlady. Jumysshylar eshqandaı júıesiz jaldana bastady. Sonyń saldarynan olardyń eńbekaqysy da júıesiz tólendi. Munyń bári azamattardyń eńbek qatynastary salasyndaǵy konstıtýsııalyq quqyqtaryn zańdy qorǵaý kepildikteriniń kúrt tómendeýine ákelip soqty. Tipti jappaı narazylyq aksııalary oryn ala bastady.
Jaǵdaı qoldanystaǵy zańnamany shuǵyl qaıta qaraýdy talap etti. Osyǵan baılanysty «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy eńbek týraly», «Ujymdyq sharttar týraly», «Kásipodaqtar týraly», «Ujymdyq eńbek daýlary men ereýilder týraly», «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy áleýmettik áriptestik týraly» jáne basqa da zańnamalyq aktilerdiń tutas toptamasy qabyldandy.
Osylaısha, elimizdegi eńbek qatynastary turaqtala bastady. Eńbek qaýipsizdigi men eńbekti qorǵaýdy qamtamasyz etý, áleýmettik áriptestikti damytý úshin quqyqtyq baza quryldy. Memleket azamattardyń eńbek salasyndaǵy negizgi quqyqtary men bostandyqtaryn saqtaýshy kepilge aınaldy.
Respýblıka kásiporyndaryndaǵy bereshek jalaqyny anyqtaý jáne óndirip alýǵa qatysty memlekettik organdar qabyldaıtyn júıeli sharalardyń nátıjesinde merzimi ótken (3 aıdan astam ýaqyt) bereshek somasy 17 esege qysqardy (2009 jyly – 4,6 mlrd teńge, 2021 jylǵa – 268,1 mln teńge).
Osy jyldarda óńirlerdegi memlekettik eńbek ınspeksııasynyń quqyqtyq den qoıý sharalary negizinde 137,4 myńnan astam tekserý júrgizilip, sonyń qorytyndylary boıynsha 550 myńnan astam jumyskerdiń quqy qorǵaldy. Olarǵa tıesili jalaqy somasynyń shamamen 62 mlrd teńgesi tólendi.
Keıingi jyldary elimizde óndiristik jaraqat alý oqıǵalarynyń sany tómendep keledi. Iаǵnı osy baǵytta atqarylyp jatqan jumystardyń oń dınamıkasy bar degen sóz. Eger 2008 jyly óndiriste 2 444 adam zardap shekken bolsa, 2020 jylǵa qaraı zardap shekkenderdiń sany 38,5%-ǵa tómendep, 1 503 adamdy qurady. 2008 jyldan bastap 2020 jylǵa deıin ólimge alyp kelgen óndiristik jaraqattardyń sany 48,5%-ǵa tómendedi (404 adamnan 208 adamǵa deıin).
Sońǵy jyldary áleýmettik dıalogty damytýdyń mańyzdy qadamdary «Ujymdyq shart jasańyzdar» respýblıkalyq aksııasyn iske asyrýmen sabaqtas boldy. 2020 jyly ujymdyq sharttar júıesimen 145,3 myń kásiporyn nemese jumys istep turǵan kásiporyndar sanynyń 48,3%-y qamtyldy. Búginde iri jáne orta kásiporyndardyń 97,1%-ynda ujymdyq sharttar bar.
2007 jyly elimizde Eńbek kodeksi qabyldandy. Onyń negizgi maqsaty – eńbek naryǵynyń tıimdi jumys isteýin qamtamasyz etý, eńbek qatynasyndaǵy taraptardyń múdde teńgerimine qol jetkizý, ekonomıkalyq oryndylyqty qyzmetkerlerdiń eńbek jáne áleýmettik quqyqtaryn qorǵaýmen ushtastyrý sanalady.
Eńbek kodeksiniń talaptaryn iske asyrý, sondaı-aq qaýipsiz eńbek jaǵdaılary quqyǵyn qosa ala otyryp, azamattardyń eńbek quqyqtaryn qorǵaýdy qamtamasyz etý maqsatynda memlekettik eńbek ınspeksııasy birqatar mańyzdy qyzmetti atqaryp keledi. Máselen, atalǵan ınspeksııa otandastarymyz qyzmet etip jatqan uıymdarda eńbek zańnamasy talaptarynyń saqtalýyna qatysty tıisti tekserýler júrgizedi. Iаǵnı júıeli memlekettik baqylaý júrgizedi. Uıymdarǵa oryndalýǵa tıis mindetti nusqamalar beredi. Sondaı-aq kináli adamdardy Qazaqstannyń zańnamasyna sáıkes jaýapqa tartady.
Jumyla bilgen jumyssyzdyqty jeńedi
1991 jyly KSRO ydyraǵan tusta sharýashylyq jáne ekonomıkalyq baılanystardyń úzilýi Qazaqstannyń eńbek naryǵyna da teris áser etti. 90-jyldary eńbek naryǵyndaǵy jaǵdaı halyqtyń jumyspen qamtylý deńgeıiniń tómendeýimen, jumyssyzdyqtyń ósýimen jáne onyń respýblıka óńirleri boıynsha odan ári jiktelýimen, jumys kúshine suranys pen usynystyń arasyndaǵy teńgerimsizdiktiń ósýimen, «jasyryn» jumyssyzdyq aýqymynyń ulǵaıýymen, sondaı-aq beıresmı jumyspen qamtýdyń keńeıýimen sıpattaldy.
Jaldamaly jumysshylardyń sany 1991 jyly 7,4 mln adamnan 2001 jyly 3,9 mln adamǵa deıin tómendedi. Eldegi jumyssyzdardyń eń kóp sany 1996 jyly tirkelip, 970,6 myń adamǵa jetti. 1999 jyldyń sońyna qaraı jalpy jumyssyzdyq deńgeıi 13,5%-dy qurady. Eńbek naryǵyndaǵy bul teris ózgerister óndiristiń quldyraýymen, qolaısyz demografııalyq tendensııalardyń beleń alýymen jáne halyqtyń shekara asyp, kóship-qonýymen baılanysty boldy. Bilikti mamandardyń, jumysshylardyń kete bastaýy eldegi eńbek áleýetiniń jaı-kúıine teris áserin tıgizdi. Soǵan qaramastan, jumyspen qamtylǵan halyq sany 1991 jylǵy 7,7 mln adamnan 2021 jylǵy birinshi toqsanda 8,8 mln adamǵa deıin ulǵaıdy. Al jumyssyzdyq deńgeıi bolsa, 1999 jylǵy 13,5%-dan 2021 jyldyń birinshi toqsanynda 4,9%-ǵa deıin tómendedi.
Elorda áýejaıynda VOLGA DNEPR AIRLINES kompanııasynyń ushaǵy toqtatyldy
Oqıǵa • Búgin, 13:12
Aýǵanstanda taǵy jer silkinisi boldy
Álem • Búgin, 12:59
Qazaqstan 80 myń kıikti atatyn boldy
Qoǵam • Búgin, 12:51
Polısııa bankke shabýyl jasaǵan 2 adamdy atyp tastady
Álem • Búgin, 12:40
Asyl tuqymdy mal sharýashylyǵy týraly zań jobasy maquldandy
Qazaqstan • Búgin, 12:32
Mamandar ıtbalyqtardyń qyrylý sebebin anyqtaı almady
Ekologııa • Búgin, 12:27
Qańtar oqıǵasy: 9 adam azaptaý faktisi boıynsha qamaýda otyr
Qoǵam • Búgin, 12:19
О́skemende býhgalter 4,3 mln teńge jymqyrǵan
Aımaqtar • Búgin, 12:09
Sementsiz úı salǵan merdigerge aıyppul salyndy
Aımaqtar • Búgin, 12:00
Aýa raıy • Búgin, 11:55
Elorda ákimdiginiń iKOMEK109 ortalyǵyna jańa basshy taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 11:49
«Aqjaıyq» rezervatynda qustardyń óleksesi tabyldy
Qoǵam • Búgin, 11:40
ShQO turǵynynan qarý-jaraq pen oq-dáriler tárkilendi
Aımaqtar • Búgin, 11:32
Elimizde koronavırýs juqtyrǵan 528 adam em qabyldap jatyr
Koronavırýs • Búgin, 11:27
О́ńirlerge úzdik pedagogtardy tartý baǵdarlamasyna qujat qabyldanyp jatyr
Bilim • Búgin, 11:15
«Qytaı - Qyrǵyzstan - О́zbekstan» temirjoly salynady
Álem • Búgin, 11:07
Astanalyq polıseıler esirtkiniń iri partııasyn tárkiledi
Elorda • Búgin, 10:53
Qazaqstanda bir táýlikte 110 adam koronavırýs juqtyrdy
Koronavırýs • Búgin, 10:48
Úndistanda tórt qabatty úı qulap, 19 adam mert boldy
Álem • Búgin, 10:40
Pavlodarda jol apatynan bir adam qaıtys boldy
Oqıǵa • Búgin, 10:33
TÚRIKSOI men Otandastar qory yntymastyq jónindegi memorandýmǵa qol qoıdy
Qoǵam • Búgin, 10:26
Petropavlda jalǵan habarlama taratqan adam sottaldy
Qoǵam • Búgin, 10:20
Shymkentte transformator órtendi
Oqıǵa • Búgin, 10:17
Jyl basynan beri 51,4 myń adamǵa áleýmettik tólem tólendi
Qoǵam • Búgin, 10:08
Elordada zańsyz ornatylǵan oıyn termınaldary anyqtaldy
Oqıǵa • Búgin, 10:02
Golovkın «Kanelomen» jekpe-jek aldynda málimdeme jasady
Boks • Búgin, 09:50
«GPC Investment» kompanııasy memleket menshigine ótedi
Qoǵam • Búgin, 09:42
Elena Rybakına Ýımbldon týrnıriniń ekinshi aınalymyna joldama aldy
Tennıs • Búgin, 09:35
Ashhabadta Kaspıı mańy memleketteri syrtqy ister mınıstrleriniń keńesi ótti
Qazaqstan • Búgin, 09:23
Elimizdiń birqatar óńirinde aptap ystyq bolady
Aýa raıy • Búgin, 09:06
Rýhanı muralar din ókilderine tanystyryldy
Rýhanııat • Búgin, 08:34
Ádebıet • Búgin, 08:33
Qoǵam • Búgin, 08:31
Qarjyny elge qaıtarý qalaı júrgiziledi?
Qazaqstan • Búgin, 08:30
Bilim • Búgin, 08:28
Aımaqtar • Búgin, 08:27
Qoǵam • Búgin, 08:26
Sharıǵat talaptaryna sáıkes alǵashqy bırjalyq nota
Ekonomıka • Búgin, 08:25
Ekonomıka • Búgin, 08:24
Genderlik bıýdjet qurý – ózekti mindet
Ekonomıka • Búgin, 08:23
Uqsas jańalyqtar