Veıp: El jastarynyń endigi ermegi – elektrondy shylym

Bulaı dep bilim oshaqtarynyń basshylary da, qoǵam belsendileri de, dárigerler qaýymy da dabyl qaǵyp jatyr. «Jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten tartatyny» ras eken. Jahan jurty «ja­man tumaýmen» jantalasyp jat­qanda jas urpaq jaǵymsyz ádet­ke áýestenip, áleýmetti álekke saldy. «Qaraýsyz qalǵan mal – qasqyrdyń oljasy» demekshi, el erteńin qaterli dertten qor­ǵaı­myz dep júrgende bar báleniń bas­taýy sanalatyn «Daırabaıdyń kók sıyrynan» kóz jazyp qalǵan ekenbiz. «Qoı terisin jamylǵan qasqyrdaı» keıip tanytyp, shy­lymnyń veıp deıtin elektrondy túri paıda boldy. «Jer astynan jik shyqty, eki qulaǵy tik shyq­ty» degenińiz osy. Ásilinde, kók sıyr da, kók tútin de emes, qu­ramynda túrli hımııalyq qospasy bar býdyń ýyn jutyp jatyr jas­tarymyz. «Esesine, quramynda nıkotın joq» dep aqtalady ý urt­tap jatqandaryn umytyp. Rasy­men, solaı ma? Máselen, byl­tyr Memleket basshysy Qa­sym-Jomart Toqaev «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saq­taý júıesi týraly» kodekske qol qoıǵan bolatyn.

«Kodekstiń 110-babynda 248-tar­maq bar. Onda «Temeki buıymdary – shegý, sorý, shaınaý, ıiskeý nemese tutynýdyń ózge de tásilderi úshin, onyń ishinde temekini qyzdyrýǵa arnalǵan júıeniń nemese kez kelgen ózge de aspaptyń kómegimen paı­da­lanatyndaı etip daıyndalǵan shıki­zat retinde temeki japyraǵynan jáne (nemese) temeki ósimdiginiń bas­­qa da bólikterinen tolyq nemese ishinara jasalǵan ónimder», dep aı­qyn jazylǵan. Veıp degenińiz – «kez kelgen ózge aspap». Endeshe, veıp te qoǵamdyq oryndarda ashyqtan-ashyq usynylmaýǵa, paıdalanylmaýǵa jáne satylmaýǵa tıis. Anyǵynda olaı bolmaı tur. Jasóspirimder arasynda veıp epıdemııasy beleń alyp barady», dep ashynady Nur Otan partııasy­nyń qoǵamdyq keńesinde sóz sóıle­gen «Temeki tútininen azat Qazaqstan úshin» ulttyq qozǵalysynyń jetek­shisi Jámılá Sadyqova.

Onyń aıtýynsha, atalǵan Kodeks­tiń 261-tarmaǵynda tutyný­dyń elek­t­rondy júıeleri retinde qura­myn­da nıkotın bar nemese joq suıyq­tyqty qurylǵylar aıqyndal­ǵan. Sebebi veıpke nıkotındi qalaýy­ńyz bo­ıynsha qostyryp alýyńyzǵa bolady. Máselen, bala veıp satýshyǵa kelip, «maǵan 10 mıllılıtr nıkotın quıyp berińizshi», deıdi. Satýshy suraǵanyn quıyp beredi. Ulttyq qozǵalystyń je­tek­shisi osy máseleni barynsha nazar­ǵa alý keregin aıtyp, dabyl qaǵyp otyr.

«Balalar veıp satylatyn dúken­der­ge kelip, shylymnyń bul túrin, onyń suıyqtyǵyn emin-erkin satyp alyp jatyr. Ony túrli pablıkterden kórip júrmiz. Veıpti ádette «fleshka», «flomaster» dep atap jatady. Onyń negizgi quramy – propılenglı­kol. Bul zattyń quramynda nıkotın bar. Tıisinshe, muny biz temeki óni­mi dep ashyq aıta alamyz. Búginde osy ónimniń otany sanalatyn San-Fran­sısko okrýginiń ózi (AQSh) mun­daı suıyq­tyqtardan bas tartyp otyr. Keri­sinshe, qazaqstandyq jasós­pi­rim­der­diń, ásirese mektep oqýshy­lary­nyń arasynda bul ónim keń tarap ba­rady. Olardy veıptiń túrli hoshıis­ten­dirgishteri, shaıyrdyń, marakýııa, man­go syndy jemisterdiń dámi qy­zyq­ty­rady. Bir sózben aıtqanda, veıp shegý sánge aınaldy», deıdi qoǵam bel­sendisi, kásipker Qaırat Qudaıbergen.

О́kinishtisi, ónimniń osy túrin onlaın saýdalaýshylar kóp. Dúkende ashyq satylyp jatqan soń, onlaın saýdanyń órisi tipti keńeıdi. Qyzyl­dy-jasyldy jarnamasy kózdi arbaıdy. «Áı deıtin áje, qoı deıtin qoja» joq. Máselen, Instagram áleýmettik jelisinde veıp satýmen aınalysa­tyn­dardyń (Elf bar men Elf shop) kóptep kezdesetinine kózimiz jetti. «Baqsaq baqa eken» demekshi, onlaın saýda Qazaqstannyń kez kelgen qalasynda bar deýge de bolady. Quny 2 200 teńgeden bastalady. Tapsyrys berýshige tegin jetkizý qyzmeti de qaras­tyrylǵan. Iаǵnı úıden attap shyq­paı-aq qumaryńyzdy qandyryp, kóńil hoshyńyzdy keltire alasyz. Kóp­tiń kózine túskisi kele bermeıtin jasós­pirimderge de keregi osy emes pe?

Oqýshylarǵa orynsyz aıyp taǵyp jatqan joqpyz. Birqatar bilim osha­ǵyndaǵy mektep basshylarymen de sóılestik. Máselen, Nur-Sultan qalasyndaǵy №90 gımnazııanyń dırektory Aıatjan Ahmetjan jaman ádetke uldar da, qyzdar úıir ekenin aıtady. Al balanyń áýestigi baı­qal­ǵan kezde mektep basshylyǵy men us­tazdar qaýymy oqýshynyń ata-anasyn shaqyryp, túsindirý jumystaryn qolǵa alady. «Densaýlyqqa zııan kel­tiretin zattar týraly túsindirý is-shara­lary úzdiksiz uıymdastyrylady. Árıne, veıpti zııansyz dep aıtatyndar da bar. О́z basym buǵan senbeı­min. Zııansyz shylym bolýshy ma edi? Sondyqtan bul buıymdardy oqýshy­larǵa satýǵa qarsymyn. Qandaı da bir shekteý degen bolý kerek», deıdi gım­nazııa dırektory.

A.Ahmetjannyń bul sózin elor­dadaǵy №78 mektep-gımnazııanyń dırektory Janar Jumabekova da rastap otyr. «Veıp dep júrgen elektrondy shylymǵa 7-9-synyp arasyndaǵy oqý­shylar áýes. Mektep qabyrǵasynda oqý­shylarǵa nashaqorlyqtyń, elektrondy shylymnyń adam aǵzasyna zııa­ny jóninde kóp aıtamyz. Medısına salasynyń mamandary kelip, ar­naıy dáris ótkizedi. Taqyrypqa qa­tys­ty beınerolıkter kórsetiledi. Sy­nyp saǵattary uıymdastyrylady. Árı­ne, balanyń densaýlyǵyna muǵa­lim­dermen qatar ata-analar da aı­ryqsha mán berýge tıis. Sebebi us­taz ben ata-ananyń aldynda ortaq maq­sat tur. Bul – jasóspirimdi jaman ádet­ten aýlaq ustaý», deıdi mektep-gımna­zııanyń dırektory.

Sonymen, óskeleń urpaq nelikten sanaǵa salmaq túsirýge qumar? Bul suraqtyń jaýabyn izdep psıholog mamandardyń pikirine qulaq túrip kórdik. «Eresekterge eliktep shylym shekken jasóspirimder buryn da bolǵan, qazir de bar. Bul úrdis ásirese 14-16 jas aralyǵyndaǵy ótpeli kezeńde kóptep kezdesedi. Alaıda veıp syndy ártúrli elektrondy shylymdar balalardyń qyzyǵýshylyǵyn eki ese arttyrdy. Áleýmettik jelidegi jarnamalardy, veıpke qatysty qyzyqty oqıǵalardy kórgen saıyn, jaman ádet jas urpaqtyń sanasyna synalap ene bastady. Aqyr sońynda balalar «myń ret estigenshe, bir ret kór» dep veıptiń dámin tatyp kórýge asyǵady. Jasóspirimderdiń ósý, qalyptasý kezeńinde olar úshin ata-ananyń, ustazdyń aıtqan aqylynan góri, aınalasyndaǵy qurby-qurdas­tary­­nyń pikiri mańyzdy. Bul jas­taǵy balalardyń psıhologııalyq erek­sheligi de osy. Olar eń aldy­men kóp­­ten qalmaýǵa, toptan bólin­beý­ge ty­­­ry­­sady. Psıhologııada bul úr­dis kon­­­formızm dep atalady. Jas bala úshin qurdastarynan alshaq­tap, «ala qarǵa» atanýdan jamany joq. Bir sózben aıtqanda, bul – top­tyq sana­nyń yqpaly», deıdi Y.Al­tyn­­sarın atyndaǵy Ulttyq bilim aka­de­­mııa­­synyń ǵylymı qyzmet­keri, PhD dok­tory, psıholog Balabek Saqtaǵanov.

Onyń aıtýynsha, balalar eń aldymen eresek adam retinde kóringisi keledi. Olarǵa neǵurlym «shekpe, jolama» degen saıyn, soǵurlym qyzy­ǵý­shylyǵy arta túsedi. Alaıda buǵan qarap shylym shekken barlyq bala ǵumyr boıy sonyń sońynda ketedi deýge taǵy bolmaıdy. Es kirgen kezde elikteý de sap tyıylady. Dese de «balany jastan» dep, jaman ádettiń aldyn alǵan durys.

Al psyhelp.kz onlaın portalynyń mamany, ǵylym magıstri, psıholog Indıra Áshimhan elektrondy shylym qazirgi zamannyń sáni ekenin aıtady. «Jastar elikteý men solyqtaýǵa beıim keledi. О́zin «dáleldeýge», «ereksheleýge» asyǵatyn jasóspirim osyndaı eń jeńil joldy tańdap, ishteı bir jetistikke jetedi. Sán, trend degen bar. Ol – túrli jarnamalar arqyly beısanaly túrde júrip jatatyn prosester. Onyń artynda úlken bıznes jatyr. О́kinishke qaraı, jastar muny túsinbeıdi», deıdi psıholog maman. Onyń aıtýynsha, ata-ana balasymen jaı ǵana áńgimelesý arqyly shylymnyń barlyq zııandy jaqtaryn túsindirý qajet. О́zin úlgi etip, balamen senimdilik qarym-qatynas ornatqany jón.

Jastardyń elektrondy shylymǵa elikteý sebebin túsingen sekildimiz. Endi onyń saldary, zııany qandaı? «Elektrondy shylym eń aldymen aýyz qýysyna áser etedi. Sonyń kesi­ri­nen patogendi flora, túrli sańy­­raý­qulaqtar ósip shyǵady. Budan soń bý adam aǵzasyndaǵy tynys alý jol­daryn zaqymdaıdy. Shyryshty qabat­tar qabynyp, jedel respıratorly aýrýlar paıda bolady. Árıne, aýrý belgileri birden baıqala qoımaıdy. Belgili merzim ótkennen keıin kóktem, kúz maýsymdarynda shylymǵa áýes adamdarda bronhıt asqynady. Oǵan shylym­nyń quramyndaǵy túrli hı­mııa­­lyq zattyń áserinen bronh demik­­pesi, allergııa syndy túrli aýrý qosy­lady. Sebebi nıkotın mólsheri az bol­ǵanymen, onyń ornyn hoshıis­ten­dir­gish­ter, maılar toltyryp turǵanyn es­kerý qajet», deıdi rezıdent-pýlmonolog Jarqyn Nuryshev.

Jastar munyń barlyǵyn jaqsy biledi. Bile tura aǵat qadam jasaıdy. Árıne, elimizdegi alkogolden, shylymnan bas tartqan tutas aýyldar týraly estımiz. Aýyldyń aıasynda qalyp qoımaı, osy úrdisti ult bolyp, memleket bolyp qostap áketetin kez kelgen sekildi. Alaıda onyń «aýyly áli alysta». Máselen, FinReview.info sarapshylary Qazaqstanda otandyq bıýdjettiń qorjynyn qampaıtyp otyrǵan sheteldik 30 iri kompanııa baryn aıtady. Byltyr el bıýdjeti 6,4 trln teńgegeden asa somaǵa tolyqqan bolsa, salyqtyq túsimderdiń úshten biri osy 30 sheteldik kompanııaǵa tıesi­li. Muny nege aıtyp otyrmyz? Tólem­derdiń kósh basynda 1,6 trln teńge salyq tólegen munaı-gaz sektory tur­ǵan bolsa, odan keıingi orynǵa teme­ki óndirisi jaıǵasqan. «Djeı Tı Aı Qazaqstan», «Fılıp Morrıs Qazaq­stan» jáne «Brıtısh Amerıkan Tobak­ko Qazaqstan Treıdıng» syndy úsh kom­panııa bıýdjetke azdy-kópti 240,2 mlrd teńge salyq tóledi. Temeki ónim­deri­nen túsetin salyqtyń kóptigi sonsha, tipti metallýrgııa salasyn basyp ozdy. Metallýrgter bıýdjetke nebári 161,5 mlrd teńge salyq aýdarǵan eken.

Shylymnyń el ekonomıkasyna tıgizer paıdasy men ony shegetin adam­dar­dyń shyǵynyn osydan-aq ańǵara beri­ńiz. Soǵan qaramastan saly­myz sýǵa ketpeıtin sekildi. Normatıv­tik-qu­­qyqtyq aktilerdiń jobalaryn mem­le­­­kettik jáne jergilikti atqarýshy or­­gan­­darda maquldaý sátine deıin olar­­­­dy talqylaý alańy retinde quryl­ǵan «Ashyq NQA» portalynda «Qu­ra­myn­­da nıkotın bar ónimge qoıy­la­tyn ta­lap­tardyń» tehnıkalyq regla­menti tal­qylanyp jatyr. Bul qujat­ta eń aldymen ashyq úlgidegi elekt­ron­dy tu­tyný júıel­erin, ashyq úlgi­degi nı­ko­­tın­di, son­daı-aq nıko­tın­siz su­ıyq­­tyq­tar­dy jet­kizýdiń elekt­ron­dy jú­­ıe­lerine quıý­ǵa arnalǵan aýys­pa­ly kon­­teı­ner­ler men ydystardy Qazaq­stan naryǵyna shyǵarýǵa jol bermeýge qatysty bas­tama kóterildi. Son­daı-aq atalǵan teh­­nı­kalyq reglamentte bir ret paı­dala­ny­latyn elektrondyq tutyný júıe­lerin (bir ret paıdalanylatyn elek­trondyq shylymdardy) Qazaq­­stan­nyń naryǵyna shyǵarýǵa jol ber­meý máselesi de kóterilýde. Qujat bıyl­ǵy 15 qazanǵa deıin talqylanady.­

Bul qadam eń aldymen oqýshylar­dy, jasóspirimderdi jaman ádet­ten aryltý maqsatynda jasalyp otyr­ǵa­ny anyq. Búginde álemdegi 25 memlekette veıpti satýǵa zańmen ty­ıym salynǵan. Qazaqstan bul qatarǵa qaıtse de qosylýy kerek.