Memleket jáne qoǵam qaıratkeri Oralbaı Ábdikárimov: Eldikti eńseli etýde Elbasynyń eńbegi eren

– Qurmetti Oralbaı Ábdikárimuly, Elbasynyń senimdi serigi retinde memleketimiz táýelsizdik alǵaly beri el úshin qyzmet etip kelesiz. Osy oraıda, 30 jyl ishindegi basty jetistikterimiz jaıly pikirińizdi bilgimiz keledi.

– 1985 jyly Qaraǵandydan Alma­ty­daǵy Ortalyq partııa komıtetine jumysqa aýysqan edim. Keıin 1989 jyly shilde aıynda uıymdastyrý bóliminiń birinshi orynbasary bolyp qyzmet atqaryp júrgen kezimde Elbasy Nursultan Nazarbaev Birinshi hatshy bolyp saılandy. Arada birer aı ótken soń, qyrkúıekte bólim meńgerýshisi etip taǵaıyndady. Sodan beri Tuńǵysh Prezıdentimizben birge biraz ýaqyt qyzmet atqardym. О́tkenge kóz júgirtsem, zaman aýysqan tusta el tarıhyna qoldan kelgen úlesimdi qosqanymdy ańǵaramyn. 1991 jyly elimiz egemendik aldy. Alaıda táýelsizdik ońaı kelgen joq. Osy jolda qanshama bahadúr babalarymyz qan tókti, erkindikti ańsady, armandady deseńizshi. Bilektiń kúshi, naızanyń ushymen ushqan qustyń qanaty talatyn, shapqan tulpardyń tuıaǵy tozatyn ulan-baıtaq dalaǵa ıelik etip qaldy. Biraq qazaq halqynyń shynaıy azattyǵy, bostandyǵy osy 1991 jyldan bastaý alady. О́tken úsh onjyldyqta Qazaqstan dep atalatyn qaıratty memleket qura bildik.

Árıne, memleket qurý ońaı is emes. Ol turmaq qarapaıym úı turǵyzýdyń ózi eren eńbekti, qajyr-qaıratty talap etedi. Sol egemendikke qol jetkizý, mem­leket qurý bar da, ony saqtap qalý – tipten kúrdeli, qıyn dúnıe. Eń aldymen, 1990 jylǵy 25 qazanda Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń otyrysynda «Qazaq KSR-iniń memlekettik egemendigi týraly» deklarasııa qabyldandy. Men sol tusta atalǵan Keńestiń depýtaty bolatynmyn. Bul qujattyń qabyldanǵany qazaq halqy úshin úlken qýanysh boldy. Otandastarymyzdyń demeýin, pat­rıot­tyq sezimniń saltanat quryp turǵanyn sezindim. Jalǵyz men ǵana emes, talaı zaman­dasym sezindi muny. Keıin osy Dekla­ra­sııanyń negizinde 1991 jyly 16 jel­toqsanda «Qazaqstan Res­pýb­lıkasy­nyń Memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsııalyq Zań qabyldandy. Halyq­tyń qoldaýymen Tuńǵysh Prezı­dentimiz saılandy. Mine, kúrdeli kezeńniń kúrmeýi osylaı sheshilgen bolatyn.

Sodan bergi ýaqytta aýqymdy ju­mys­tar atqarylyp keledi. Al osynaý 30 jyl ishindegi basty jetistik retinde eń aldymen memlekettik shekaramyzdy shegendep alǵanymyzdy aıtar edim. Azattyqtyń alǵashqy kúninen bastap Elbasy osyǵan aıryqsha kóńil bóldi. Máselen, Keńes Odaǵynyń ózinde sheshimi tabylmaǵan Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy shekara aýmaǵyn aıqyndap aldy. Osynyń ózi – jemisti de jeńisti jetistik. Toǵyzynshy terrıtorııanyń tutastyǵyn álem moıyndady. HHI ǵasyrdyń ózinde shekarasyn shegendeı almaı, sońy daý-janjalǵa, qaq­tyǵysqa ulasyp jatqan memleketter je­tip artylady. Elbasynyń kóregendigi men iskerligi mundaı olqylyqqa jol bergen joq. Elimiz – aman, jurtymyz – tynysh.

Elbasy eń aldymen memlekettiń ishki turaqtylyǵyn saqtap qalýǵa, ultaralyq, dinaralyq kelisimderdi nyǵaıtýǵa mán bergen bolatyn. Maqsat halyqtyń basyn biriktirip, jetistikke jetý bolatyn. Tuńǵysh Prezıdentimiz oıǵa alǵan osy maqsatyn ómirde is júzine asyra aldy. Sóılegen sózderinde udaıy osy tatýlyq, birlik, yntymaq máselesin aldyńǵy orynǵa shyǵaryp keledi. Sondyqtan elimiz búgin qandaı da bir jetistikke jetken bolsa, bul eń aldymen tatýlyqty tý etken Elbasynyń eńbegi der edim. Odan qaldy, Qazaqstan dep atalatyn egemen el baryn dúnıe júzine moıyndatty. «Aldymen – ekonomıka, sonan soń saıasat» degen utymdy qaǵıdany ustana otyryp, el ekonomıkasyn naryqqa beıimdeýge basa mán berdi. Memleketti qurý ońaı bolǵanymen, onyń aldaǵy baǵytyn aıqyndap, halyqtyń jaǵdaıyn jasaý qashanda qıyn. Soǵan qaramastan, Elbasynyń qyrýar eńbeginiń nátıjesinde turǵyndardyń turmysy túzelip, azamattarymyzdyń ál-aýqaty arta bastady.

Egemendiktiń eń basty nyshandary sanalatyn Eltańba, Ánuran, Kók Baı­ra­ǵymyz el eńsesin bıiktetti. Elbasy táýel­siz memleket ekenimizdi aıqyndap turǵan el astanasyn Esildiń boıyna kóshirip, taǵdyrsheshti sheshim qabyldaı bildi. Bul qadamdy óz basym Tuńǵysh Prezı­dentimizdiń eren erligi retinde baǵalaımyn. Árıne, el egemendiginiń eleń-alańynda bul bastamaǵa senimsizdik tanytqandar da tabyldy. Alaıda Nursultan Nazarbaev qasań qaǵıdalar men senimsizdiktiń seńin buzyp, jańa astana turǵyzdy. Jaýhardaı jarqyrap shyraıly shahar boı kóterdi. Elorda el damýynyń qozǵaýshy kúshine aınaldy. Táýelsizdiktiń eren syıy sol, halyq óz astanasynyń qaı jerde ornalasatynyn ózi sheshý múmkindigine ıe boldy. Jańa astanamyzǵa asyqqan jalyndy jastar ulttyq saıasatymyzdyń, ekonomıkamyzdyń, mádenıetimizdiń bo­ıyna ystyq qan júgirtti. Elorda eń aldymen egemen eldiń turǵyndary ekenimizdi uqtyryp, sanamyzdy ózgertti. Sondyqtan táýelsiz el qurý isinde Elbasynyń eńbegi ushan-teńiz. Qandaı kúrdeli, qıyn sátterde bolsyn halyq Nursultan Nazarbaevqa senim artty. Ol óz kezeginde ultymyzdyń úmitin aqtap, halyqtyń údesinen shyǵa bildi. Jańa Konstıtýsııamyz qabyldanyp, qos palataly Parlament quryldy, Qarýly Kúshimiz jasaqtaldy. Egemen elge qajet budan ózge de mańyzdy qadamdar jasalyp, senimdi sheshimder qabyldandy. Táýelsiz el ataný úshin qajet barlyq atrıbýt pen tıisti jaǵdaı jasaldy. Tipti Qazaqstan pandemııa bastalǵaly beri vırýsqa qarsy vaksına oılap tapqan sanaýly memleketterdiń biri boldy.

– Tarıhty tulǵalar jasaıtyny málim. Biz Tuńǵysh Prezıdentimiz – El­ba­sy Nursultan Nazarbaevtyń elge sińir­gen eńbegin ádil baǵalaı alyp júr­miz be?

– Árıne, ádil baǵany árqashan tarazy tarıh beredi. Oǵan ýaqyt kerek. Ár adamnyń ózindik kózqarasyn bar. Otan­das­tarymyzǵa oı bostandyǵy da, sóz bos­tandyǵy da berilgen. Táýelsizdik qurdas­tarynyń ózi bıyl 30-ǵa toldy. Olardyń basym kópshiligi otbasyn quryp, ata-ana atanyp, óz pikirlerin qalyptastyryp úlgerdi. Sondyqtan Qazaqstanda qansha adam bolsa, sonsha pikir bolatyny anyq. Alaıda Nursultan Nazarbaevtyń memleket qurý isindegi aýqymdy jumysyn eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. 90-shy jyldardyń basyndaǵy, HH ǵasyrdyń sońyndaǵy, 2008 jylǵy daǵdarys jas memleketimizdiń damýyn tejep, tuǵyrynan taıdyra almady. Mine, sondaı qıyn-qystaý kezeńderden Elbasynyń kóregendigi men qaıratkerligi Qazaqstandy aman alyp ótti. Bul az deseńiz, Elbasynyń memleket basshylyǵyna kelý jáne odan óz erkimen ketý kezinde de ózgege úlgi bolatyn danalyq pen daralyq tanyta bildi. Buǵan búkil Qazaq eli kýá. Soǵan qaramastan Tuńǵysh Prezıdentimiz salyp bergen sara jol saıası sabaqtastyǵyn úzip alǵan joq. Zaıyrly, demokratııalyq memleket qalyptastyrý isi búgin de laıyqty jalǵasyn taýyp keledi. Eń bastysy, Nursultan Nazarbaev álemdik arenada oıyp turyp óz ornyn aldy. Memleket qu­rýshy tulǵa retinde esimi tarıhta tań­balandy. Oǵan eshkim talasa almaıdy.

– Jer taǵdyry – el taǵdyry. Siz Senat Tóraǵasy laýazymyn atqaryp turǵan kezde jerdi satý máselesi Par­la­mentte qyzý talqylanǵan bolatyn. Osy jóninde aıta ketseńiz?

– Jer daýy qazaq tarıhynda yqylym zamandardan beri bolǵan. Halyq jer satýdy Otandy satýmen teńestiredi. Ata-babalarymyz jaz jaılaý, qys qystaýǵa kóship júrgen kezdiń ózinde jerge qatysty daý-damaıdan arylǵan joq. Alaıda mundaı ishki janjaldyń barlyǵy bılerdiń, aqsaqaldardyń arqasynda sheshimin tabatyn edi. Ol az deseńiz, kelispeýshilikter «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim han­nyń eski joly», Táýke hannyń «Jeti jar­ǵysy» syndy zańdar jıyntyǵymen rettelip otyrǵany anyq. Al búgin naryq zamanynda jer tipten mańyzdy máselege aınaldy. Sebebi el ekonomıkasyna qarjy quıǵysy keletin kez kelgen kásipker eń al­dymen qandaı da bir jerge ıe bolýy kerek. Másele osydan týyndap, Senat Tóraǵasy laýazymyn atqaryp tur­ǵan kezimde elimizde jer máselesi kóte­rildi. Naqtylap aıtsam – jer satý máse­lesi. Ol kezde Premer-Mınıstr laýazymyn Imanǵalı Tasmaǵambetov atqaryp turǵan bolatyn. Úkimet zań usynyp, ony talqylaý kezinde Senat qoldady. Alaıda Májilis depýtattary daýys berýge kelgende qarsylyq tanytty. Májilis qarsy bolǵan zańdy Senat qabyldaı almaıtyny anyq. Degenmen biraz ýaqyt ótken soń zań qoldanysqa endi. Jerdi 49 jylǵa jalǵa berý máselesi qoldaý tapty. Sebebi jerdi menshik ıesi sezinbegen adam ol jerge qarajat quımaıdy. Mine, elimizdegi jer reformasy osylaı bastalǵan bolatyn.

– Bıyl Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev aýyl sharýashylyǵy jerin sheteldikterge satý men jalǵa berý máselesine birjolata núkte qoıdy. Bul sheshim el egemendigi úshin qanshalyqty mańyzdy?

– Bul óte durys sheshim boldy. Sebebi «jeri – keń, halqy – az» degen alyp-qashty áńgime, aqıqatqa janaspaıtyn má­sele ózge memleketter tarapynan qaıtse de kóteriledi. Dúnıe júzinde buǵan deıin oryn alǵan soǵystardyń basym bóligi jer úshin boldy ǵoı. Sondyqtan el Prezıdentiniń bul qadamyn burys dep aıta almaımyz. Eń bastysy, bul sheshimdi halyq qoldady. Árıne, alýan túrli pikirtalas ta bolǵany jasyryn emes. Ol – zańdy. Soǵan qaramastan el men jerdiń tutastyǵyn saqtap qala aldyq. Bul da – úlken jetistik. Al otandastarymyz jerdi jalǵa alý quqyǵyna ıe. Eńbek etemin, jerdi ıgeremin degen kez kelgen azamat óz isin bastaı alady. Biz bir nárseni túsinýimiz kerek. Jerasty baı­lyǵy máńgilik emes. Túptiń-túbinde ol da sarqylady. Sondyqtan jerdi tıimdi paıdalanyp, ónim óndirip, ony el ıgiligine jumsaı alsaq, bolashaǵymyz baıandy bolatyny belgili. О́nimge qashanda suranys bolady. Buǵan memleket tarapynan qomaqty qoldaý da kórsetiledi. Halqymyzdyń teń jartysyna jýyǵy aýyldyq jerlerde turyp jatqanyn eskersek, keleshegimiz de osy aýyl sharýashylyǵy salasymen tyǵyz baılanysta bolatynyn ańǵara alamyz. Sol úshin de óz ónimimizdi ózimiz óndirip, artylǵanyn eksportqa shyǵaryp jatsaq, odan eshqashan utylmaımyz. Múmkindigimiz mol.

– Elimizde zań shyǵarý, ony qabyldaý kezderinde qazaqtyń mádenıeti men mentalıteti, rýhanı bolmysy eskerile me?

– Jyldar jyljyǵan saıyn osy máselege kóp kóńil bólinip kele­di. Árı­ne, ekonomıkaǵa qatysty qabyl­da­na­tyn zańdarda rýhanı máseleler eske­rilmeýi múmkin. Alaıda Elbasynyń «Bo­la­shaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdar­la­ma­lyq maqalasynyń aıasynda ult­tyq qun­dylyqtarymyzǵa, rýhanı bol­mysy­myzǵa qatysty aýqymdy jumystar atqa­rylyp jatyr. Bul baǵdarlamalyq maqala zań shyǵarý kezinde ulttyq má­sele­lerge, halyqtyń múddesine mán berýge senimdi serpin boldy. Rýhanı qun­dy­lyqt­arymyzdy saqtap qalý men damytý máselesi kún tártibinen túsken joq.

– Memlekettik hatshy laýazymyn atqaryp turǵan kezińizde «Bılik qazaq tilinde sóıleýi kerek» dep aıtqan ekensiz. Egemen elimizdiń búgingi memlekettik qyzmetshileri siz aıtqan údeden shyǵa aldy ma?

– Kezinde Sáken Seıfýllın Halyq Komıssarlary Keńesiniń tóraǵasy laýa­zymyn atqaryp turǵanda barlyq mem­lekettik organ memlekettik tilde sóılesin degen sheshim qabyldaǵan edi. Sodan beri ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótti. Alaıda sol kezdegi másele áli de sheshil­meı kele jatyr. Árıne, el egemendigi­niń eleń-alańyndaǵydaı emes, ótken 30 jyl­da qandaı da bir damýdyń bolǵany belgili. Alaıda keıbir qarakóz depýtatta­ry­myzdyń ózi saýalyn orys tilinde joldap otyrady. О́kinishtisi, osy bir olqylyqtyń ornyn toltyra almaı, ózge tilden aryla almaı kelemiz. Qarap turyp qarnyń ashady. Soǵan qaramastan depýtattardyń arasynda qazaq tilin jetik meńgergen ózge etnos ókilderi de bar. Úkimet jıyndardy tek qazaq tilinde ótkizedi. Bunyń ózi – úlken jetistik. Seń qozǵalǵanyn osydan-aq baıqaýǵa bolady. Endi qosymsha yntalandyrý retinde qandaı da bir tulǵany qyzmetke taǵaıyndaý, depýtattyqqa usyný kezinde onyń memlekettik tildi bilýi basty talapqa aınalyp, birinshi orynǵa shyǵýy kerek. Qazaqsha sóıleıtin ózge etnostar ókil­derine qoldaý kórsetýimiz qajet. Otan­das­tarymyz memlekettik tildi bilý – «áleý­mettik lıftide» joǵarylaýy, óz bolasha­ǵy úshin qajet ekenin túısinýge tıis. Bul rette, eń úlken úlgini memlekettik organdar­da qyzmet etetin tulǵalar kórsetýi kerek. Eń bastysy – ynta men yqylas. Osy ekeýi bolsa, tildi úırenýdiń ózi túkke turmaıdy.

– Táýelsizdiktiń otyz jylynda dúnıe júzine tarydaı shashylǵan qan­das­tarymyzdy qaıtarýǵa qatysty qyrýar sharýa atqaryldy. Depýtat keziń­izde de osy máseleni jıi kóterdińiz. Keıingi kezde olardy elge ákelý isi saıabyrsyp qalǵan sııaqty. Buǵan ne sebep bolyp otyr?

– Kezinde Prezıdent pen Úkimet apparaty bir edi. Sol tusta bólim meńgerýshisi qyzmetin atqardym. Mine, osy kezde Mońǵolııaǵa saparlaǵan eńbek mıgranttary jónindegi komıssııanyń múshesi boldym. Maqsat qandastarymyzdy qazaq jerine kóshirý bolatyn. Aldymen Baıan-О́lgeı aımaǵyna baryp, jergilikti qazaqtarmen júzdestik. Hal-jaǵdaılaryn surap, atajurtqa at basyn burǵysy kele­­tinderdi izdedik. Árıne, atamekenge kó­ship kelgisi keletinder sany kóp bol­dy. Sodan soń Ulanbatyrǵa baryp, el pre­zı­dentimen kezdestik. Birqatar kelis­sóz júrgizdik. Sol kezde eńbek mıg­rant­­tarynyń alǵashqy tolqyny qazaq jeri­ne kósh túzedi. Aýyr tehnıka, ushaq jibe­rip, qan­dastarymyzdyń dúnıe-múlkin kóshi­risýge qolushyn sozdyq. «Nurly kósh» baǵ­dar­lamasy osylaı bastalǵan bola-
tyn.

Elge kelgen qandastarymyzǵa eń aldymen til máselesi kedergi boldy. Olar orys tilin bilmedi. Sol tusta jazýshy Tólen Ábdik qandastarymyzdyń orys tilin bilmeýinen jumyssyz júrgeni, jumysy bolǵannyń ózinde tómengi laýazymdardy atqaratyny týraly jazǵan edi. Búginde mundaı kedergi joqtyń qasy. Budan soń, elge qandas mamandardy shaqyrý týraly da sheshim qabyldanǵan bolatyn. Bul qadam qarakózderimizdiń jumysqa jyldam ornalasyp ketýine septigin tıgizdi. Osyndaı da bir tolqyn bolǵan edi.

Jýyrda Arshaly aýdanynda qan­das­tarymyzǵa arnap 1200 otbasyna negiz­delgen aýyl turǵyzyp jatyr dep estidim. Bul da ıgi qadam der edim. Búginde ishki kóshi-qon saıasaty ońtústiktegi halyqty soltústik óńirge kóshirýdi kózdeıtini bel­gili. Sonyń ózinde jergilikti organ­dar kóship kelýshilerge sapasyz úı usynyp jatqanyn jıi estımiz. Bul durys emes. Halyqty yntalandyrý úshin eń al­dymen jaqsy jaǵdaı jasaý qajet. Álemde tarıhı otanyna qandastaryn shaqyrǵan sanaýly memleketterdiń birimiz dep maqtanamyz. Alaıda shekara asyp kelgen qandastarymyzdyń qujatyn jón­deýge kelgende salǵyrttyq tanytatyny­myz bar. Sozbaqqa salyp, uzatyp jibergen my­saldar az emes. Aılap, jyldap qujatyn túgendeı almaı júrgender de bar. Taǵ­dyr­dyń tálkegimen ózbek bolyp jazylyp, keıin qazaq ekenin dáleldeı almaı júr­gen qandastarymyz da kóp. Bálkim, bul má­selede ońtaılandyrý jumy­syn qolǵa alǵan durys bolar ma edi. Kórik­ti kóshti saıa­byrsytyp tur­ǵan da osy bıý­ro­kratııalyq kedergiler. Biz osy­dan ary­lýymyz kerek. Qan­dastarǵa jy­ly júz­ben qarap, qolymyz­dan kelgen­she kó­mek­tesý qajet. Olar – eli­mizdiń, ul­ty­myz­dyń bolashaǵy. Qandas­tary­myz­dyń pa­trıottyq sezimi jergilikti tur­ǵyn­dardan artyq bolmasa, bir mysqal kem emes.

– El irgesin bútindeý isi bir sátke de saıabyrsymaıtyny anyq. Ásirese siz sekildi aǵa býynnyń aqyl-keńesi jas­tar úshin aýadaı qajet. Búginde eldiń rýhyn aspandatyp, halqymyzdyń bolmysyn jańǵyrtý jolynda qandaı jumys atqaryp júrsiz?

– Amandyq bolsa, aldaǵy 2-3 jylda seksenniń seńgirinen kórinemin. Soǵan qaramastan búginde 2 qoǵamdyq uıymdy basqaramyn. Sonyń biri – «Qansonar» ańshylardyń qoǵamdyq birlestikteri men ańshylyq sharýashylyǵy sýbektileriniń respýblıkalyq qaýymdastyǵy. Qaýym­dastyq elimizde 2013 jyly quryl­dy. Osy qyzmette júrip ulttyq qundy­lyq­tarymyzdy túgendep kelemin. Ásirese qazaq halqy ǵana ósirgen tazy men tóbetti qorǵaý, saqtap qalý máselesine basa mán berip júrgen jaıym bar. Olardy halyqaralyq uıymdarda tirkeý jóninde bastama kóterip júrmin. Máselen, 1958 jyly Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi sheshim qabyldap, tazynyń standartyn bekitken bolatyn. Keıin elimiz egemendik alǵan soń, 2015 jyly osy «Qansonar» qaýymdastyǵyn basqara júrip, tazy men tóbettiń standartyn bekittik. Bul degenińiz – jeti qazynamyzdyń biri memleket baqylaýyna alyndy degen sóz. Iаǵnı ıtterdiń qan tazalyǵyn saqtaýǵa memlekettik deńgeıde mán beriledi. Bul rette, biz túrli kórme de uıymdastyrdyq, ıt júgirisin de ótkizdik. Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndaryna qatysyp, ulttyq qazynamyzdy kópshilik nazaryna usyndyq. Qysqasy, qarap qalǵan jaıymyz joq.

Al ekinshi uıym – «JAŃARÝ» sybaı­las jemqorlyqqa qarsy jalpyult­tyq qozǵalysy». Onyń negizgi maqsaty – El­ba­synyń jemqorlyqqa qarsy basta­malaryna qoldaý kórsetý. Otandasta­ry­myzdy jemqorlyqtan ada sanada tár­bıelesek, durys jol nusqasaq deımiz. Muny aǵartýshylyq jumys dese de bolady. Barlyq oblysta, qalada, tipti keıbir aýdanda fılıaldarymyz bar. Árbir oblys turǵyndarymen qashyqtan semınar ótkizemiz. Bul qadamdy halyq ta, memlekettik organdar da durys qabyldap jatyr. Jemqorlyq memleketke qaýip tóndiredi. Onyń damýyna kedergi keltiredi. Sondyqtan adalynan as tabýǵa ult bolyp umtylýymyz qajet. Búginniń basty maqsaty da, zaman, qoǵam talaby da osy.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Raýan QABIDOLDA,

«Egemen Qazaqstan»