Alashorda ofıseri

Patshalyq Reseı tusynda áskerı-qorǵanys salasynda qyz­met atqarǵan qazaqtar kóp emes. Desek te, 1847 jyly 12 jasynda Sibir kadet korpýsyna qabyldanyp, ony 1853 jyly bitirgen qazaq balasy Shoqan Ýálıhanovtan tartyp, 1883 jyldary Omby áskerı progımnazııasyn jáne Qazan ıýnkerlik ýchılıshesinde bilim alǵan al­ǵashqy qazaq ofıserleriniń biri podpolkovnık N.Jetpisbaev, 1898 jyly Sibir kadet korpýsyn bitirgen M.Abylaıhanov, 1899 jyly Aleksandrovsk ás­kerı ýchılıshesin támamdaǵan O.Kóbeev jáne shtabs-kapıtan N.Sapbýpın, 1900 jyldary Oral áskerı ýchılıshesinde bilim alǵan shtabs-kapıtan S.Sa­ryhýdjın, sondaı-aq Semeıde qurylǵan Alash polkiniń koman­dırleri H.Toqtamyshev pen ıýnkerlik ýchılıshesiniń túlegi Ǵ.Samuratovtardy bilemiz.

Al osy maqalaǵa arqaý bolyp otyrǵan Moldanııaz Bekimov te ǵasyr basyndaǵy qazaq ofıser­leriniń biri. Bul tulǵa jaıly buryndary qalam terbegen qaratóbelik ólketanýshy Te­mir Otarov pen zertteýshi Zeı­nol­la Turarbekov 1982 jyly M.Be­kimovtiń týǵanyna 100 jyl tol­ǵan datasyna oraı, «Qazaq áde­bıeti» gazeti jáne «Juldyz» jýr­na­lynda maqala jarııalaǵan eken. Osy jazbalarda, on eki ata Baıulynyń bir tarmaǵy Alashanyń Qarabýrasynan taraıtyn Bekim atanyń alty uly bolǵan deıdi. Bekimniń birinshi áıeli berish qyzy Jubaıdan – Qojanııaz, Moldanııaz, Úmbet, ortanshy áıeli Aqqyzdan – Ǵabdosh, úshinshi áıeli Sálımadan – Baıdosh, Súleımen týǵan eken.

Sol sııaqty, qazaq ofıseri Bekimovtiń ómir jolyn zerttegen ólketanýshy – qalamger, Oral óńirine tanymal jýrnalshy Qaıyrjan Hasanovtyń esteliginde, Sonaly bolysynyń bedeldi adamy Bekim balasy Moldanııazdy áýeli aýyl moldasynan oqytyp, oń-solyn tanyǵan tusta Oral qalasyndaǵy áskerı-realdyq ýchılıshesine oqýǵa attandyrǵan deıdi. Osy 1902 jyly ýchılıshege 51 kýrsant jańadan qabyldanypty. Bulardyń 18-i musylman balasy eken. Solardyń biri – Bekimov.

Bul oraıda, Bekimov jaıly qalam tartqan adamdar keltirgen derekter birizdi. Arasynda úlken aýytqýshylyq joq deýge bolady. Desek te, bizdi qyzyqtyrǵan derek: 1975 jyly oraldyq zertteýshiler qazaq ofıseri M.Bekimovtiń áskerı ómir jolyn qujattyq negizde tolyq bilý úshin KSRO Mınıstrler Soveti janyndaǵy Memlekettik áskerı-tarıhı arhıvine (RGVIA) suraý salǵan eken. Keshikpeı arhıvtik basqarmanyń bólim meńgerýshisi M.S.Golovnıkovanyń qoly qoıyl­ǵan qaǵaz kelgen. Bul de­rek­ti ólketanýshy Qaıyrjan Ha­sanov 2016 jyly Oral qal­a­synda jaryq kórgen «Moldanııaz Bekimov» atty monografııasynda qazaqsha aýdaryp jarııa­lapty. Birden-bir naqty derek osy. Qujatta: «M.Bekimov Oral oblysynyń qyrǵyzy. 1882 jy­ly týǵan. Oraldaǵy realdyq ýchı­lısheniń 5 klasyn bitirip, keıin Qazan qalasyndaǵy jaıaý ıýnkerler ýchılıshesin bitirgen. 1905 jyly 6-shy jaıaý Lıýbav polkiniń podporýchıgi ataǵyn alyp, osy jyly 8-shi Zakaspıılik atqyshtar batalonyna aýysqan. 1906 jyldyń qańtarynda Kýsh­ka qalasyn alýǵa qatysyp, Kýsh­kınsk garnızonynda qyzmet atqarǵan. 1908 jyly I Túr­kistan atqyshtar batalonyna jiberilgen. 1909 jyly porýchık ataǵyn alǵan. 1910 jyly 21-shi Túrkistan atqysh­tar polkine aýystyrylǵan. Osy pol­k­­te júrip, 1913 jyly shtabs-kapıtan shenin alǵan. Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa 1914 jyl­dyń jeltoqsan aıynan bastap, 1915 jyldyń aqpan aıyna deıin qatysqan. Úsh dúrkin jaralanǵan. Alǵashqysy – 1915 jyldyń qańtary, ekinshisi – 1915 jyldyń 23 aqpany, úshinshisi – 1915 jyl­­dyń qyrkúıegi. Emdelip, saýyqqan soń Túrkistan áskerı okrýgi shtabyna qyzmetke jibe­rilgen. Ol maıdandaǵy erligi úshin: 3-shi dárejeli «Svıataıa Anna» ordeni jáne osy ordenniń 4-shi dárejesimen, sondaı-aq qylysh pen bant beınelengen 4-shi dárejeli «Svıatoı Vla­dımır», 2-shi dárejeli «Svıa­toı Stanıslav», lentaly «Belyı orel» ordenderimen mara­pat­talǵan. Moldanııaz Bekimovtiń áıeli – Sofıa Iosıfovna Amal­dykova atty tatar qyzy. 1917 jyldan keıingi ómiri bel­gisiz» delingen eken.

Joǵaryda jazylǵan derekter syrtynda, 1910 jyly Jarkent­te 21-shi Túrkistan atqyshtar pol­ki­­niń rota komandıri bolyp ta­ǵaıyndalǵany, maıdanda ózi basqarǵan qosyndy sheber bas­qar­ǵany jaıly málimet bar.

Al zertteýshi-ǵalym Berik Ábdi­ǵalıulynyń paıymyna úńil­sek, M.Bekimov 1917 jyly 5-13 jeltoqsanda Orynborda ótken Ekinshi jalpyqazaq se­zinde óziniń jerlesteri Isa Qashqynbaev jáne Esenǵalı Qasa­bolatovpen birge Alash or­da úkimetine kandıdat bolyp saılanǵan eken. Osy kezden bas­tap, halyq isine belse­ne aralasyp, «Alashorda ofıseri» degen mártebege saı qyzmet atqarǵan. Sonyń bir júlgesi – 1921 jyly Shyńjańnan bos­qyndardy qaıtarý jónindegi memleketaralyq komıssııanyń jumysyna aralasyp, sońynda belgisiz sebeptermen Qytaı elinde 10 jyl turyp qalady. 1930 jyly elge oralypty.

Atyraýlyq ádebıetshi-ǵa­lym Qabıbolla Sydıqovtyń «Oral óńiri» gazetiniń 1994 jylǵy 23 sáýir kúngi sanynda jarııalaǵan «Osy jurt Beki­movti bile me eken?» atty maqa­lasynda: «Bekimov 1930 jyldardyń bas kezinde elge qaıtyp oralyp, Orynbor ólkesin mekendegen aǵasy Qojanııazdyń úıinde turyp, sovhozdyń býhgalterııasynda, astyq qambasynda jumys istegen. Soǵysta jaraly bolǵandyqtan ba, álde uzaq jyldar boıy áskerı qyzmette bolýynyń, onyń ústine shet­elde júrgenniń saldary ma, Moldanııaz meılinshe tuıyq, kezdesken adammen kóp syrlas­paıtyn, tamaǵyn da ózi pisirip ishetin, únemi tunjyrap, oılanyp, birdeńelerdi jazyp júretin bolypty. Dál qaı jyly ólgeni málim emes» depti.

* * *

Alash ofıseri M.Bekimov óziniń áskerı qyzmetinen tys, halqymyzdyń etnografııasyn zertteýmen hám ony nasıhattaý­men shuǵyldanǵan tulǵa. Onyń qazaq etnografııasyna qatysty eńbekteri «Aıqap» jýrnalynda, «Týrkestanskıı kýrer» gazetinde jıi jarııalanyp turǵan. Bul kisiniń qazaq etnografııasymen aınalysýyna sol kezdegi Qazan ýnıversıtetiniń professory, máshhúr túrkitanýshy-ǵalym Nıkolaı Fedorovıch Katanov sebep bolǵan deıdi biletinder. Bul ǵalym M.Bekimov «Qazaqtyń halyq eposyn zertteý jónindegi materıaldar» degen atpen qu­rastyrǵan ańyz-áńgimelerdi Arheologııa, tarıh jáne etnogra­fııa ǵylymı qoǵamynyń bas qo­sýlarynda talqylaýǵa usynyp, jas talapkerdiń ǵyly­mı eńbegine joǵary deńgeıde qorytyndy jasaǵan. Bekimovtiń bul jınaǵy qoǵamnyń úni «Habarshy» jýr­nalynyń 1904 jylǵy 20-sanynda jarııalanypty.

Sol sııaqty, qazaq ofıseri Tashkentte qyzmet atqaryp júr­­­gen jyldary «Srednıaıa Azııa» jýrnalynyń eki sany­na «Qazaqtyń shamandyq qal­dyq­tary», «Kimniń kúshi basym», «Jerdi kók ógizdiń múıizi kóterip tur degen uǵym qaıdan shyqqan?», t.b. ańyz-áńgimeler jarııalapty. Sonymen qatar Tashkentte shyǵyp turǵan «Týrkestanskıı kýrer» gazetinde qazaqtyń ma­qal-mátelderin jáne «Arheo­logııa, tarıh jáne etnografııa qoǵamy» jýrnalynyń HHI tomynda «Oral oblysy qazaq­tarynyń qyz uzatý salty» atty jazbalary jarııalanǵan.

Qazaq ofıseri Moldanııaz Bekimovtiń taǵy bir keleli isi 1903 jyly A.S.Pýshkınniń «Ka­pı­tan qyzy» romanyn qazaq tiline aýdaryp, ony Qazan qala­synda jeke kitap etip bastyryp shyǵarǵany. Bekimovtiń bul áreketin kezinde úlken jazýshy Ǵabıt Músirepovtiń ózi joǵary baǵalap, «Qazaq ádebıeti» gaze­tiniń 1981 jylǵy 10 sáýir kúngi sanyna arnaıy maqtaý maqala jazǵan eken.

Jýrnalshy Qaıyrjan Hasa­novtyń málimetine júginsek, Moldanııaz Bekimov Oralda realdyq ýchılıshede oqyp júrgende «Kapıtan qyzy» romanymen tanysqan. Oǵan sebep – osy jyldary Oral qalasynyń turǵyny Hohlachev degen adamnyń úıinde halyqtyq oqý úıi (kitaphana) ashylǵan. Osy jerge jınalǵan zııaly qaýymǵa bir adam basqalar estıtindeı daýystap kitap oqyp berý ádeti qalyptasqan.

Bir joly M.Bekimov bul úıden kóppen birge A.S.Pýshkınniń «Kapıtan qyzy» romanyn tyń­daǵan. Sóıtip, kitapty qazaqsha aýdarýǵa ańsary aýǵan. Onyń syrtynda bul kitapty qazaqsha aýdarýǵa Qazan jaıaý ásker ıýnkerler ýchılıshesindegi birinshi rota komandıri Dmıtrıı Nı­ko­­laevıch Grıgorev degen ofı­serdiń yqpaly bolǵany jaıly aıtylady.

О́ıtkeni «Kapıtan qyzy» ki­tabynyń tıtýl paraǵynyń ekinshi betinde Bekimov: «Bá­hıl etemin perevodymdy esi­mi óshirilmes úshin súıikti usta­zym Dmıtrıı Nıkolaevıch Grı­gorevke – «Posvıashaıý svoı perevod dorogomý nastavnıký Dmıtrıı Nıkolaevıchý Grıgo­revý» dep jazǵan arnaý sózder bar.