Ýkraına shıelenisi: Qazaqstan ekonomıkasyna yqpaly qandaı?

Sheteldik tanymal brendter, kompanııalar, konsernder qazirdiń ózinde-aq ketip jatyr. Kórshi el naryǵyna teris bata beretinder tizimi áli de tolyǵa jatar. Másele sol, Reseıden keletin ekono­mıka­lyq aǵynǵa tótep bere alamyz ba, Más­keýden teris aınalǵan kompanııa, zaýyt­tardy shaqyra alamyz ba, kórshiniń músh­kil kúıge túsken sátin óz paıdamyzǵa jyǵýǵa tájirıbe, strategııa jete me? Kór­shi­niń úıi órtengende bas úıtip alý tap­­qyrlyq bolǵanymen, yrymǵa da, adam­dyqqa da qaıshy. Biraq sol qaıshy­lyqqa da bir qadam taıap kóretin, ádettegi qymsyný men qorqýdy jıyp qoıatyn kez týǵan sııaqty. Sarapshylar ne deıdi?

* * *

Ǵalymjan Qýatbekov esimdi áleýmet­tik jeli qoldanýshysy úkimettiń jan salyp júgiretin sáti osy kez dep esepteıdi.

«Biz Reseıden syrt aınalǵan kom­pa­nııalarǵa Máskeýge táýeldi emes ekeni­mizdi, saýda-sattyq alańyn usyna alatynymyzdy aıtýymyz kerek. Qaqtyǵys erte me, kesh pe aıaqtalady, al Ortalyq Azııa naryǵy ashyq tur. Álde biz olardy qabyldaýǵa da­ıyn emespiz be?! Sol baıaǵy elektr jetis­peı, zań múmkindik bermeı, bıýrokratııa búıir­den qysyp tura ma?», dep pikir aıtady.

Ekonomıst Jaras Ahmetovtiń sózine qaraǵanda, Reseıdegi zaýyttaryna qulyp salǵan kompanııalar Qazaqstanǵa aýysa qoımaıdy.

«Birinshi sebep – bizdegi naryq aýqymy­nyń azdyǵynda. Ford, Reno, Nıssan kom­pa­nııa­lary­nyń Qazaqstanǵa aýysaryna kúmánim bar. Olar Reseıge salynǵan sanksııanyń kesi­ri tıe me dep qorqady. Odan bólek, jal­py Ortalyq Azııanyń naryǵy da asa úlken emes, halyqtyń kúnkóris deńgeıi tómen. Olar ázirge kásipterin toqtatyp, er­teń janjal aıaqtalǵanda Reseıge qaıta barýy múmkin. О́ıtkeni onda 80 mln adamdyq na­ryq bar. Ortalyq Azııaǵa da Reseı ar­qyly shyǵady. Ári bizdiń eldi jaılaǵan jem­­qor­lyq ta sheteldik kompanııalardyń yn­ta­syn oıatpaıdy. Iri kompanııalar tur­maq, orta deńgeıli bıznestiń de Qazaq­stan­­­ǵa kele qoıýy ekitalaı», deıdi ekonomıst.

Budan ózge sarapshy sot júıesi men valıýta baǵamynyń álsizdigi de ınvestor­lardyń betin qaıtarady dep esepteıdi.

«Investor óz quqyǵy laıyqty qorǵalatyn elge ǵana keledi. Sondyqtan usaq kásip ıelerin ǵana arnaıy izdep baryp shaqyra alamyz. Bizde alyp kompa­nııalar munaı-gaz salasynda ǵana shoǵyrlanǵan. Valıýtalyq saıasat ny­ǵaımaı, jemqorlyq joıylmaı, gıganttardy elge tartý múmkin emes. Sanksııa quqaıyn kórgen kompanııalar Qazaqstanǵa aýysyp, kásipterin odan ári turalatyp alǵysy kelmeıdi», dedi J.Ahmetov.

Visor Kazakhstan dırektorlar keńesi­niń múshesi Almas Chýkınniń aıtýynsha, áskerı qaqtyǵys saldarynyń úsh ssenarııi bar: ja­man, nashar jáne soraqy. Soǵan qara­mas­tan dál qazir el ekonomıkasy úshin alań­daýǵa sebep joq. Qazirgi ahýaldy daǵ­darys emes, syrtqy shok dep ataý kerek.

– «Jaman» ssenarıı – jaqyn arada RF men Ýkraına kelisimge keledi. Biraq Batys Reseıge salǵan sanksııalaryn birden alyp tastamaıdy. Onyń zardaby uzaqqa sozylady. Mundaı jaǵdaıda ósim 0-ge deıin quldyrap, aktıvter quny 30-40 paıyzǵa tómendeýi múmkin. «Nashar» ssenarııde Reseı áreketi qatty qar­sylyqqa ushyraıdy, biraq olar sonda da ketpeıdi. Ýkraınada Reseıdi yǵys­tyryp shyǵarardaı kúsh jetispeıdi. Atys ta joq, tatýlyq ta joq, ıtjyǵys tirlik jalǵasady. Odaqtastar kómeginiń ózinde Ýkraınanyń damýy qıynǵa aınalady. Al Reseıge qosymsha sanksııalar salynady, saldarynan ekonomıkasy 30-40 paıyzǵa deıin quldyraıdy. Bul biz úshin qıyn. 30 paıyzǵa deıin quldyraý degenińiz ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi KSRO-nyń kúıi sekildi, – deıdi A.Chýkın.

Sarapshynyń paıymdaýynsha, «soraqy» ssenarıı – Ýkraınanyń kúıreı je­ńi­lip, eldiń okkýpasııalyq ahýalǵa to­lyq ótip, úkimet qýylyp, ári qaraı partı­zandyq soǵystyń jalǵasýy. «Bul týra­ly oılaǵyń da kelmeıdi ári ol jerde eko­no­mıkalyq taldaý da qajetsiz», deıdi ol.

* * *

Syrtqy ister mınıstrliginiń habarlaýynsha, Reseıdiń Ýkraınaǵa ásker engizýine baılanysty Ulybrıtanııa Qazaqstanǵa eshqandaı sanksııa salmaıdy. Bul týraly Ulybrıtanııanyń Ortalyq Azııa boıynsha memlekettik mınıstri Tarık Ahmad pen Qazaqstandaǵy Ulybrıtanııa elshisi Ketı Lıch málimdedi.

Qazaqstanǵa qatysty AQSh ustanymy da anyq boldy. «AQSh sanksııalary Reseı ekonomıkasyna baǵyttalǵan jáne ózge elderge, onyń ishinde Qazaqstanǵa da keri áseri tımeıdi. Seriktestik ornaǵan 30 jyldaǵydaı biz Qazaqstan ekonomıkasyn nyǵaıtýǵa jáne ártaraptandyrýǵa baılanysty kómektesýge ázirmiz», delingen AQSh elshiliginiń habarlamasynda.

Reseı ekonomıkasyna baǵyttalǵan sanksııanyń elimizge áseri múlde tımeıdi dep kesip aıtýǵa kelmes. Jamandy-jaqsyly aralasyp otyrǵan soń áseri arqaǵa aıazdaı batpasa da, betimizdi az-maz úsik shalaryn sezerdeımiz. Qalt-qult etip turǵan soń sol úsiktiń ózine «alda shúkir» aıtýǵa shaq otyrmyz. Jaqynda Standard&Poor's Qazaqstannyń nesıe reıtıngin «BBB-/A-3», ıaǵnı «turaqty» dep tanydy. El ekonomıkasynyń kúshti fıskaldy jáne syrtqy balansy, ótimdi syrtqy aktıvterdiń bolýy ornyqtylyqqa demeý berip tur. Reıtıng agenttigi bıyl Qazaqstan ekonomıkasy 3,6 paıyzǵa, 2025 jylǵa deıin 4 paıyzǵa ósim kórsetedi dep boljapty. «Aýzyńa maı» deımiz.

Taıaýda ǵana Standard and Poor’s Reseıdiń nesıe reıtıngin SSS deńgeıine túsirip tastady. Morgan Stanley derek­terine súıengen Bloomberg 15 sáýirde Reseıde defolt jarııalanýy múmkin dep esepteıdi. Oblıgasııalar quny kún sanap tómendeýde, syrtqy qaryzdy óteý múmkindigi azaıdy. Ústi-ústine salyn­ǵan sanksııa onsyz da jer baýyrlap qal­ǵan ekonomıkanyń búıreginen teýip jat­qandaı áser qaldyrady. Al nege 15 sáýir? Bul kýpondyq tólemder boıynsha 30 kúndik jeńildik kezeńiniń aıaqtalýymen baılanysty bolýy múmkin.

«Defoltty eń yqtımal ssenarıı dep oılaımyz. Defoltqa ushyraǵan jaǵ­daıda ol ádettegideı bolmaıdy, bul sirá Venesýela ahýalyna kóbirek uqsaı­dy», deıdi Morgan Stanley-diń damýshy naryqtardy nesıeleý boıynsha mamany Saımon Ýever.

Túsine bilsek, biz ǵana emes, tutas Ortalyq Azııaǵa qaýip bar. О́zbekstandyq qoǵam qaıratkeri Azıza Ýmarova aqshasy bar orystar men belarýster BAÁ-ge keter, al aqshasy joqtary bizdiń óńirge aǵylady», deıdi.

«Reseı men Belarýsten Tashkentke qaraı qonys aýdarǵysy keletinder kóbeıdi. О́zbek shaǵyn jáne orta bıznesi úshin túrli saladaǵy bilikti kadrlardy ózine tartatyn jaqsy múmkindik týyp tur. Men tek bilikti IT-baǵdarlamashylardy ǵana emes, toqy­mashy, dızaıner, kons­trýktor, ın­je­ner­lerdi de shaqyrar edim. Sondaı-aq kóp uzamaı eńbek mıgrant­tarynyń da aǵy­ny bastalady. Úkimet olardy qaıda orna­­las­ty­ra­tynyn oılanýy kerek. Jer refor­ma­syn jasama­ıynsha, jerdi baı-manap­tar­ǵa úlestirip beretin qazirgi júıe jaǵ­daıyn­da biraz ýaqyttan soń ashýlanǵan jáne jumyssyz qalǵan mıgranttar bizdi tú­tip jeıtin bolady. Ýkraınadaǵy qaqtyǵys óte mu­qııat bolý keregin kórsetti», deıdi sarapshy.

* * *

Ekonomıst Qaıyrbek Arystan­bekov­tiń aıtýynsha, ekonomıkalyq, saıası odaqtardan irgeni aýlaq salý – dál qazir iske asyratyn sharýa emes. Asqan alańdaý, baıypty sheshim qabyldaýdyń aldyna túspegeni jón.

«Dál qazir shetelden keletin logıs­tıkalyq habtardy ártaraptandyrýymyz kerek. Ol úshin Qytaımen jumys isteý kerek bolady. Ekinshisi – Ortalyq Azııa elderimen baılanysty kúsheıtý. Sosyn Kaspıı arqyly Kavkazǵa shyqqan durys. Basqa joly joq. Al EAEO men UQShU-dan qazir shyǵyp ketetin qadam jasasaq, onda Donesk pen Lýganskiniń keri bizge kelýi yqtımal. Odan da soltústik oblystarda qaragózderdiń úles salmaǵyn arttyrý saıasaty belsendi iske asyrylýy kerek. Biz jasaýymyz kerek taǵy bir mańyzdy áreket – Reseımen shekaralas ólkelerde – Saratov, Orynbor jaqtarda ishinara ekonomıkalyq ekspansııany júzege asyrý», deıdi ekonomıst.

14 naýryzdaǵy jaǵdaı boıynsha Qazaq­stan qor bırjasynda (KASE) 1 dollar 512 teńgeni qurady. Al bazalyq mól­sher­leme 13,50 paıyz deńgeıinde qaldy.

Buryn bizdiń aldymyzda «ekonomıkany kúsheıtý» degen mindet tursa, endi oǵan «ekonomıkany kúıretip almaý» mindeti qosyldy. Ult bolyp birigetin, jurt bolyp jumylatyn budan basqa qandaı oraıly sát bolýy múmkin.