Munaı-gaz naryǵyndaǵy monopolıster

Naryqtaǵy úlesi aýqymdy

Agenttiktiń ókili aıtqandaı, olardyń arasynda básekelestik joq. Bólshek saýdada eki kompanııada naryqtaǵy nemese ózderi belgilegen baǵalarǵa basymdyq berýge tyrysady. Al ishki naryqqa irikteletin munaıdyń kólemi qandaı da bir ólshemsiz aıqyndalady.

Kóterme naryqta da «QazMunaıGaz» ben PetroSun kompanııasy ózgelerge des bermeı tur. Eger de birinshisi 100% memlekettik kompanııa bolsa, PetroSun aksııalarynyń 50%-y CNPC-ge, al qalǵany jeke kompanııaǵa tıesili.

«11 mln tonna munaı óniminiń 2/3 bóligi tikeleı bólshek saýda jelilerine jáne úshinshi bóligi, ádette eshqandaı da ınfraqurylymy joq qaıtalama kóterme saýdamen aınalysatyndarǵa satylady. Qazaqstan otyn qaýymdastyǵynyń derekterine sáıkes «QazMunaıGaz» ben CNPC tobyna kirmeıtin táýelsiz jaǵar­maı quıý stansa jelileri munaı ónimderi­niń jetispeıtin kólemin deldaldar­dan («Gelıos» – 65%-ǵa deıin, «Gazprom Munaı-Qazaqstan» – 80%-ǵa jáne usaq jeliler – 90%-ǵa deıin) alýǵa májbúr. Osylaısha, munaı ónimderi naryǵynda deldaldar­dyń eki býyny jumys istep keledi. Atap aıtsaq, munaı tasymaldaýshylar (Petrosan jáne QazMunaıGaz) jáne olarmen baılanysty tıisti ınfraqurylymy joq kóterme saýdamen aınalysatyndar. Munaı tasymaldaýshylardyń marjasy 30%-dy, olarmen baılanysty deldaldardyń úlesi 10-15%-dy quraıdy», dedi R.Ahmetov.

Bólshek saýda naryǵynda Petro Retail (burynǵy «QazMunaıGaz») jáne Sinooil kompanııasy basymdyqqa ıe. Sońǵysyna naryqtyń negizgi úlesi tıesili. Sinooil ónimniń qajetti kólemin óziniń enshiles kompanııasy Petrosun-nan alsa, Petro Retail burynǵy qojaıyndary «QazMunaıGazǵa» súıenedi. Qalǵan jeliler men usaq jaǵarmaı quıý stansalary suıyq otynnyń keminde úshten birin deldaldardan satyp alady.

Gaz naryǵy básekelestik ortaǵa berile me?

Otyn-energetıka kesheni depar­ta­menti elektr energetıka jáne kómir basqar­masynyń basshysy Qýat Asam­bekov­tiń aıtýynsha, 2012 jyly «QazTransGaz» kompanııasy qurylyp, zańǵa sáıkes oǵan monopolııalyq quqyq­tar beril­di. Sebebi sol kezeńde elimizde gazdandyrý paıyzy tómen jáne kógildir otyn tapshy bolǵan edi.

«Qazir gazdy óndirip, tutyný men onyń baǵasyna baılanysty oń úrdis baı­qalyp jatyr. Sondyqtan monopolııa­syzdandyrý týraly sheshim qabyldandy. Básekelestikti qorǵaý agenttigi onyń birneshe jolyn usynýda – qysqa, orta jáne uzaqmerzimdi sharalardy iske asyrý. Birinshiden, gaz monopolııasyna tikeleı baılanysty emes qyzmetterdi shartty shekteý. Ekinshiden, orta jáne uzaqmerzimdi sharalardy qarastyrý. Qazir gaz jetkilikti bolǵanymen tutyný kólemi artyp keledi. Búginde eksportqa ketetin gaz kólemi tómen baǵamen ishki naryqqa jiberilip, sýbsıdııalanyp otyr. 2025 jyldan bastap orta jáne uzaqmerzimdi sharalar teńgerimi ornaǵanda, gaz salasyn tolyq básekelestik naryqqa berýge múmkindik týady», dedi Q.Asambekov.

Kógildir otyndy jetkizý tártibi bulyńǵyr

Búginde taýarlyq gaz naryǵynyń 95%-y QazaqGaz kompanııasynyń qyz­meti arqyly usynylǵan. Bul uıym gazdy monopolııalyq quqyqpen satyp alýǵa ıe. Qazir óndiris kólemi tutyný kórset­kishi­nen asyp, eksportqa 7 mlrd tekshe metr gaz jiberildi. Básekelestikti qorǵaý agenttiginiń ókili aıtqandaı, eksporttan túsetin tabys esebinen gazdyń ishki baǵasy sýbsıdııalanady.

«2020 jyldan beri ishki tutyný kóleminiń ósýine baılanysty taýarlyq gaz eksporty orta eseppen 30%-ǵa qysqaryp keledi. Energetıka mınıstrliginiń deregi boıynsha, 2025 jylǵa qaraı taýarlyq gazdy tutyný kólemi 27 mlrd tekshe metrge deıin ulǵaıyp, gaz tapshylyǵy 1,6 mlrd tekshe metrge jetedi. Demek 2025 jyldan bastap eksporttyń azaıýy­na baılanysty taýarlyq gazdyń ishki baǵalaryn sýbsıdııalaýǵa múmkindik bolmaıdy. Naryqta gazdy satýdyń barlyq kezeńinde baǵany retteýdiń memlekettik tetigi qoldanylady. Bul gazdy jer qoınaýyn ıgerýshilerden satyp alýdan bastap, kóterme jáne bólshek saýda naryǵy, sondaı-aq tasymaldaý qyzmetin qamtıdy», dedi R.Ahmetov.

Ishki naryqta baǵa qalyptastyrý júıesi de jetildirilmegen. Máselen, salalyq retteýshi bekitken baǵalardyń alshaqtyǵy 16 esege joǵary nemese myń tekshe metr gaz úshin 600-den 10 myń teńgege deıin belgilenedi. Buǵan qosa gaz jetkizý tártibi naqtylanbaǵan. Munyń saldary Reseıden baǵasy qymbat gazdy ımporttaý faktilerine ákelip soqtyrdy. Bylaısha aıtqanda, elimizde gazdy jetkizý prosesinde kvotalar men baǵalardy qalyptastyrýda ashyqtyq bolmaı tur.

Monopolııasyzdandyrý prosesi bastaldy

Taýarlyq gazdy tasymaldaý nary­ǵynda tabıǵı monopolııa sýbektileri de joq emes. Olar taratý jelileri boıynsha qyzmet kórsetip keledi. Onyń qatarynda «Intergaz Ortalyq Azııa» AQ, «Azııalyq gaz qubyry» JShS, «Beıneý Shymkent Gaz Qubyry» JShS jáne «QazTransGaz Aımaq» AQ bar. Tabıǵı monopolııalar sýbek­tileri shyǵyndarynyń 35%-y gaz qu­byr­larynyń tehnıkalyq paıdala­nýyn aýtsorsıngke berý jolymen mem­lekettik tarıftik retteýden shyǵaryl­dy. Nátıjesinde, 2019-2021 jyldar aralyǵyn­da osy jumystardyń quny 42%-ǵa ulǵaıdy.

Taýarlyq gazdyń bólshek saýda nary­ǵynda monopolııasyzdandyrý pro­sesi bastalypty. Mysaly, 6 óńirde jeke operatorlardyń úlesi 15-20%-ǵa deıin jetedi. Bólshek saýda operatory «QazTransGaz Aımaq» jumys kóleminiń shamamen 70%-yn basqa uıymdarǵa aýtsorsıngke berdi. Alaıda bul uıymdardyń qyzmetterine qol jetkizý múmkin emes dep naqtylady agenttik ókilderi.

«Keıingi 5 jylda «QazTransGaz Aımaq» AQ-nyń basqa uıymdarǵa berilgen qyzmetteri bir ǵana jetkizýshilermen súıemeldenip keledi. Mysaly, bıllıng (bul kompanııa usynatyn qyzmetter men satylatyn taýarlar úshin klıentter­ge arnalǵan esep aıyrysý júıesi) qyz­met­teri 10 tasymaldaýshyǵa usynyl­ǵany­men, olardyń quryltaıshysy bireý. Osylaısha, bólshek operator jumy­sy­nyń keminde 70%-yn aýtsorsıngke berý faktileri jáne naryqta basqa da bólshek operatorlardyń bolýy naryq­tyń monopolııasyzdandyrýǵa, ult­tyq operatordyń aktıvterin jeke kompanııa­larǵa berýge daıyn ekendigin bildiredi», dedi Básekelestikti qorǵaý jáne damytý agenttigi tóraǵasynyń orynbasary.