Aı sanaý

Eger aıdyń eki ushy kókke qaraı shanshylyp shalqalap týsa, bul jamandyq belgisi. Aı kóp jaǵdaıda jarty sheńberli poshymmen qabyrǵalaı týady. Tolyq qabyrǵalap týýsa jaqsy, eger sál shalqaq bolsa, bul aıda qolaısyz kún kóp degen sóz. Sál eńkish týsa jaqsylyqqa jorıdy.

Myna sýrette kórip otyr­ǵan­daryńyzdaı, alǵash týǵan aı kórinbeıdi. Kórin­genniń ózinde jarty qııaqtanyp ańǵaryl­maı­dy. Sol sebepti, kóshpendiler alǵash týǵan aıdy kóretin adamdy, ańǵarympaz, suńǵylaǵa balaǵan. «Aı kórdim, aman kórdim, eski aıda esirke, jańa aıda jarylqa» dep bata jasaǵan.

Halyq arasynda «Aıdyń on besi jaryq, on besi qarańǵy» degen qaǵıdat bar. Iаǵnı jańa týǵan aıdyń oraǵynyń ulǵaıýyn – aıdyń jańasy dep atap, ary qaraı jarty (sýrette 8) sheńber qurǵanǵa deıin, «aıdyń bir jańasy, eki jańasy, úsh jańasy... jeti jańasy» dep sanap, odan keıingi aı tolǵanǵa deıingi bir apta, jeti kúndi «aıdyń segizi, toǵyzy... on tórti» dep esepteıdi. Al on besi kúni aı tolady. Halyq jyrlarynda «tolǵan aıdaı tolyqsyp» deıtini osy.

Kóne kózderdiń aıtýynsha, aı tolǵanda úsh kún (14, 15, 16) jerastyndaǵy sýlar kóterilip, kól tolqıdy, qudyqtardyń sýy kóbeıedi. Osy tusta mol sýdy qajet etetin sharýalar josparlanyp, tolǵan aı jaryq bolatyndyqtan adamdar shildeniń mı qaınatar ystyq kúnderi, aı jaryq túngi salqynda saparǵa shyǵady. Muny qazaqtar «aıdyń sútteı jarqyraýy» deıdi.

On besinde tolǵan aı ketilip kemı bastaıdy. Adamdar aıdyń kishireıýin «eski aıdyń 16-shy, 17-shi jańasy...» dep sanaı beredi. Aıdyń osy bir fazalyq ózgerisin kún­de kórip kózi qanyqqan adam eshqandaı qate­lespeıdi. Sondaı-aq, aıdyń kesh týatyn kezin qazaqtar «Aıdyń qorǵalaýy» deıdi. Este bolatyn bir dúnıe – eski aıdyń 27-i jańa­synan keıin jańa aı týǵanǵa deıin 3 kún qarań­ǵylyqty «óliara» dep ataıdy.

Qazirgi dúnıe júzi ýaqyt esepteý júıesin – kún sanaý arqyly júrgizedi. Bul bertinde eýropalyq jylnamashylar engizgen tásil. Al aı sanaýdyń ereksheligi joǵaryda atap ótke­ni­mizdeı aıdyń fazasy asa dáldikpen tu­raqty túrde ózgeretindikten soǵan qarap, qa­ra­paıym adamnyń ózi ýaqyt ólshemin mól­sher­­leı alady.

Osyndaǵy aı sanaý jaıly Qurannyń «Baqara» súresiniń 189-aıatynda «(Muhammed ǵ.s) olar senen jańa týǵan aıdyń jaǵdaıyn suraıdy: «Ol adamdar jáne qajylyq úshin ýaqyt belgileýde» dep ýaqyt esepteýdi aı ólshemimen júrgizýdi úkim etse, úlken ımam Buharıdiń hadıs jınaǵynda, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) aıdy 29 nemese 30 kúnmen ólshep eseptegeni jaıly derek bar. Osyǵan qaraǵanda, ejelgi musylman arabtar men Uly dala turǵyny qazaqtardyń ýaqyt esepteý úlgisi birdeı.