Táýelsizdik tirekteri

Rasynda, qazirgi qazaq úshin táýelsizdikten qymbat dúnıe joq. О́ıtkeni bul bizge ońaılyqpen kelgen joq. Ata-babalarymyz azattyq jolynda arpalysyp, talaı zulmat zamandar men náýbetterdi bastan ótkerdi. Osynyń bári halyq esinde saqtalyp, urpaq jadynda berik ornyǵýǵa tıis.

Osy oraıda aıtpaǵymyz, táýelsizdiktiń uǵym sharttaryn álem sosıologteri saıası hám áleýmettik turǵydan bes tirekke jiktepti. Atap aıtsaq:

1. Ákimshilik basqarý táýelsizdigi;
2. Atameken – terrıtorııalyq táýelsizdigi;
3. Ata-baba qanymen jalǵasqan gendik táýelsizdik;
4. Turmystyq (ekonomıkalyq) táýelsizdik;
5. Rýhanı táýelsizdik.

Osynyń birinshisi, ákimshilik-basqarý táýelsizdiginiń ustyny: armııa, kúshtik qu­ry­lymdar. Bular memleketti syrtqy jáne ishki jaýdan qorǵaıdy. Sonymen qatar saıasattanýshylar eldiń ishki sharýasyn retteýshi memlekettik qyzmetkerlerdi de osy topqa jatqyzypty. Aǵylshyn áleýmettanýshysy Entonı Gıdenstiń tujyrymyna júginsek, sheneýnikterdiń adaldyǵy men kásibıligi ákimshilik basqarý turaqtylyǵynyń kepili.

Al atameken – terrıtorııalyq táýel­sizdiginiń tiregi – ulaǵatty urpaq. «Qara qazan, sary balanyń qamy úshin qylysh sermedik...» dep Mahambet babamyz aıtqandaı, atalarymyz uly dalany urpaǵy úshin qorǵap, amanat etken. Memleket basshysynyń joǵarydaǵy maqalasynda: «Bizdiń maqsatymyz – keler urpaqqa Qazaqstandy tuǵyry myǵym, ekonomıkasy qýatty, rýhy asqaq memleket retinde tabystaý jáne eldik isterdi shashaý shyǵarmaı laıyqty jalǵastyratyn jasampaz urpaq tárbıeleý» degeni ejelgi babalar armanymen úndesip jatyr.

Táýelsizdiktiń úshinshi tiregi – ata-baba qanymen jalǵasqan gendik táýelsizdik. Iаǵnı uly oıshyl-qalamger Muhtar Áýezovtiń «El bolamyn deseń besigińdi túze» degeni osy.

Tórtinshi tirek – turmystyq (ekono­mıkalyq) táýelsizdik. Onyń ustyny – eńbekshil buqara. Besinshi rýhanı táýelsizdiktiń ustyny – oqymysty-aǵartýshy ǵalymdar hám til men din birligi. Osy bes ustyn qoldyń bes salasyndaı tolysqan jaǵdaıda sol qaýym qýatty ulysqa aınalady.

Al qaýym qýatynyń ólshemi – áskerı-kúshtik qurylym, dıplomatııalyq mámile, ekonomıkalyq áleýet, aqparattyq basymdyq. Sol sııaqty joǵaryda aıtqanymyzdaı, terrıtorııasy (atamekeni), halqy (jer ıesi), bıligi (ákimshilik basqarý júıesi) bolma­ıynsha ol el jeke Ulys bolyp eseptelmeıdi.

Ulys degenimiz – kóshpendiler uǵymynda – ult. Iаǵnı ult retinde tolyq qalyptasqan qaýym ǵana ulysqa aınalady. Osyny saıasat tilimen tápsirlesek ulys dep – táýelsizdigi bar, ıaǵnı jeke memleket retinde álem qa­ýym­dastyǵy moıyndaǵan, odan keıin – toqtamdy terrıtorııa qalyptasqan, shekara syzyǵy halyqaralyq zańmen bekitilgen, ekonomıkasy, mádenıeti, salt-dástúri, tili, t.b. qajettilikter jıyntyǵy bir maqsatqa tutasqan qaýymdy aıtady.

Qazirgi tańda dúnıe júzinde 230-ǵa jýyq ulys nemese memleket bar. Álem sosıo­log­te­riniń paıymdaýynsha olar: sýper derjavalar (AQSh, RF, Qytaı), mádenı-ekonomıkalyq turǵydan kemel elder, órkenıetke umtylýshy memleketter, damýdyń turaqty satysyna qol jetkizgen respýblıkalar, ekonomıkalyq turǵydan otar elder, bolashaǵy bulyńǵyr qaýym, t.b. dep qaralýda. Mysaly, AQSh ákim­shilik, turmystyq turǵydan tolyq táýelsiz el esebinde bolsa, Qytaı álemdegi gendik tutastyǵy berik birden-bir ulys. Al biz she? Aqyn Qadyr Myrzalıev aıtqandaı: «Ul bolyp, sodan qul bolyp, Biraz jyl esten tanyppyz, Qul bolyp, odan gúl bolyp, Qaıtadan óngen halyqpyz».

Sózimizdi túıindep aıtar bolsaq, «Alash týy astynda, Kún sóngenshe sónbeımiz. Endi alashty eshkimniń, qorlyǵyna bermeımiz!» dep ótken ǵasyr basynda qaıratker aqyn Sultanmahmut Toraıǵyrov jyrlaǵandaı nemese «Azattyq pen tynyshtyq, kóksegenim» dep dana Abaı atamyz aıtqandaı, búgingi qol jetkizgen táýelsizdigimiz bárinen qymbat.