Prekarıattar taby: Turaqsyz jumystyń turaqty ókilderi

Kollajdy jasaǵan Qonysbaı ShEJIMBAI, «EQ»

Áleýmettik turǵyda az qorǵalady

Álemde eńbek naryǵynda paıda bolǵan máselelerdi maıshammen qaraıtyn mańdaıaldy mamandar barshylyq. Sonyń biri brıtandyq zertteýshi, ekonomıst Gaı Stendıng sanalady. Ol HHI ǵasyrdyń jahandyq naryq júıesindegi taptyq qatynastardy jáne jańa eńbek tabynyń qalyptasý prosesin zertteı kele «prekarıat» termınin engizgen bolatyn. Pre­karıat (precarious) sózi aǵylshyn ti­lin­nen aýdarǵanda turaqsyzdyq uǵy­myn bildiredi. Áleýmettanýshy Aıgúl Sádýaqasovanyń aıtýynsha, prekarıat teorııasyn alǵash ret zertteý deńgeıine shyǵarǵan tulǵa da osy G.Stendıng bolatyn.

– Brıtandyq ekonomıst prekarıat­tar­dy qoǵamda ekonomıkalyq júıeniń ózgerýine baılanysty jańadan qalyp­ta­syp kele jatqan tap sanaıdy. Ári muny qaýipti tap retinde aıqyndaıdy. G.Stendıng prekarıattardy buǵan deıingi kezeńde paıda bolǵan proletarıat­tarmen sa­lystyryp, jańa taptyń qalyptasa bas­taýyn kóp jaǵdaıda turaqsyz jumys­syzdyqpen baılanystyrady. Pre­karıat qataryna naqty qandaı toptar­dyń kiretinin jiliktep, bólip-jaryp aıtý qıyn.

Onyń aıtýynsha, sebebi árbir ekono­mı­ka­lyq júıeniń ózine ǵana tán sıpatta­ma­lary bolady. Máselen, turaqsyz ju­mys­syz isteıtin adam eńbekaqysyna to­lyq­qan­dy ómir súre almaıdy. Ondaı adam­nyń kóbine-kóp shyǵys jáne kiris mólsheri bir-birimen sáıkes kelmeı jatady. Mundaı tulǵalar birneshe kiris kózine táýeldi. Sonyń sebebinen turaqsyzdyq máselesi paıda bolady. Kele-kele bul ádet ómir saltyna aınalyp, erteńin naqty boljaı almaıtyn, qandaı jaǵ­daı­ǵa tap bolatynyn bilmeıtin adamdar qalyptasady, – dedi A.Sádýaqasova.

Áleýmettanýshynyń aıtýynsha, bul jaǵdaıdyń tipti bilim deńgeıine de qatysy joq. Sebebi bul tapqa kiretin adam­dardyń arasynda joǵary bilimdi azamattar da jıi kezigedi. Olardy erkin ma­man­dyqtyń ıe­le­ri nemese búgingi til­men aıtqanda frı­lanserler deýge bolady.

– Pandemııa kezinde, árıne frılanser, aýtsorsıng qyzmetteri tyǵyryqtan shyǵýdyń tıimdi jolyna aınaldy. Betpe-bet qarym-qatynas ornatý qıyndaǵan tusta qashyqtan jumys isteýden ózge amal qal­maǵany anyq. Alaıda bul úrdis tu­raqty jaǵdaı retinde jalǵasa be­re­­tin bolsa, frılanserdiń bir jobadan ekinshi jobaǵa aýysýyna, turaqsyz ju­mys isteýine týra keledi. Munyń sońy kiris kóziniń turaqsyzdyǵyna ákelip soǵady. Bul az deseńiz, prekarıattardyń búgin­gi qoǵamǵa da aıtarlyqtaı áseri bar. Nege? Sebebi búgingi ekonomıkalyq qıyn­shylyqtarǵa baılanysty prekarıat­tardy álsiz topqa jatqyzýǵa týra kelip otyr. Eńbek naryǵynda tek turaqty jumys isteıtin adamdar ǵana áleýmettik qorǵaý júıesimen qamtylady. Máselen ózin ózi jumyspen qamtamasyz etip otyr­ǵan adamdar bar. Statıstıkalyq má­limet­terge sáıkes, búginde elimizde mun­daı adamdardyń sany 2 mıllıonnan asady. Olardyń turaqty jumys orny joq. Naryqtyń ózgerýine qaraı olar da jumys isteý baǵytyn ózgertýge máj­búr. Bir jaǵy­nan muny jumyspen qamtýdyń ıkem­di túri dep baǵalaýǵa bolatyn bolsa, ekinshi jaǵy­nan áleýmettik qorǵaý máselesi kenjelep qalatynyn da eskerýimiz qajet. Memlekettiń salyq túrindegi kirisi de azaıady. Zeınetaqy tóleý máselesi qıyndaıdy. Turaqsyzdyq, mine osylaı paıda bolady, – dedi áleýmettanýshy.

A.Sádýaqasovanyń aıtýynsha, bul topqa jumyssyz adamdar da kiredi. Olar­dyń ózi elimizde resmı jáne beıresmı ju­mys­syzdar retinde bólip qaras­tyry­la­dy. Iаǵnı belgili bir ýaqytta jumys tabý men múlde jumyssyz bolý syndy eki kategorııa bar.

Keleshek jastar kedeıdiń kebin kımesin desek...

– Pandemııaǵa deıingi, pandemııa ke­zin­degi jáne pandemııadan keıingi úsh kezeńdi salystyryp qaraıtyn bol­saq, Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń málimetine sáı­kes, elimizde 2020 jylǵy 3-toqsanda ju­myssyzdyq deńgeıi 5%-ǵa deıin joǵarylady. Bul kórsetkish 4-toqsanda nebári 4,9%-ǵa tómendedi. Iаǵnı resmı túrde 147 myń adam jumyssyz qaldy degen sóz. Beıresmı kór­setkish budan da joǵary. Eń ókinishtisi sol, osy jumyssyzdyqtyń saldarynan kedeı toptar paıda bola bastaıdy. Eger jumyssyzdyq máselesi turaqty jaǵdaıǵa aınala bastaıtyn bolsa, mundaı adamdar kedeıshilik deńgeıine túsip ketýi ábden múmkin. Tipti pandemııa kezinde jumyssyzdar qataryna bilimdi azamattar da qosylyp ketkeni baıqalyp otyr. 2019 jylmen salystyrǵanda joǵary bilimdi azamattardyń jumyssyzdyq deńgeıi 14,2%-ǵa ósti. Árıne, bul jaǵdaıdy eń aldy­men eńbek naryǵyndaǵy ózgeris­ter­men baı­lanystyrýǵa bolady. Ásirese, ju­myssyzdyq deńgeıi er adamdarmen salystyrǵanda áıelder arasynda jo­­ǵary. Sondyqtan bul toptardyń pre­­­ka­rıattar tabyna qosylyp ketý qaý­­pi bar, – dedi A.Sádýaqasova.

Jalpy, prekarıattar taby belgili bir áleý­mettik toptan quralmaıdy. Soǵan qaramastan eń negizgi eki krıterııi bar. Sonyń alǵashqysy turaqty kiris bolsa, keıingisi – turaqty jumys orny.

– Turaqty jumys orny degenimiz ne? Máselen, adam bir mekemede jumys isteýi múmkin. Alaıda bir mekemede eńbek etkenimen, sol mekemeniń ishinde qaıta-qaıta jumys aýystyrýdyń ózi de adamdy beıresmı, psıhologııalyq turǵyda turaqsyz jaǵdaıǵa qaldyrady. Mundaı turaqsyzdyq birte-birte qyzmetkerdiń eńbek etýge degen yntasyn tómendetip, jumys sapasyna, túpki nátıjesine teris áser etedi. Sonyń saldarynan adam júıeden shyǵyp, jumysynan aıyrylýy da bek múmkin, – dedi áleýmettanýshy.

Prekarıattar tabyna jumyssyz jas­­tardy da jatqyzýǵa bolady. Sebebi eli­mizde jastar arasyndaǵy jumys­syz­­dyq deńgeı joǵary. Ásirese, eńbek naryǵyndaǵy jumyssyz jastardyń úlesi Almaty, Túrkistan oblystarynda basym. Iаǵnı jastardyń turaqty jumyspen qamtylmaýy jáne alǵan biliminiń eńbek naryǵyndaǵy suranysqa sáıkes kelmeýi áleýmettik turaqsyzdyqtyń týyn jel­bire­te túsedi.

Onlaın platformadan opa tappaımyz...

– Jumys istep júrgen adamdardyń arasynda da prekarıattar tabynyń ókilderi bar. Bul kóbine-kóp jumys berýdiń onlaın plaformalarymen baılanysty. Mysal retinde jetkizip berýshiler (kýrerler) men taksı qyzmetterin aıtýǵa bolady. Máselen, elimizde keń taraǵan «Iаndeks» jáne Wolt platformalary bar. Pandemııa kezinde osy platformalardyń qyzmetkerleri narazylyq bildirip, jumys berýshiniń keńsesine kelip talaptaryn qoıǵan bolatyn. Alaıda eńbek kelisimsharty resimdelmeýine baılanysty, narazy top aryz-talaptaryn oryndata almady. Bul jaǵdaı turaqsyz jumystyń saldaryn ańǵartty. Elektrondy, onlaın platformaǵa negizdelgen jumys kezinde kóbine-kóp jumys berýshi men jumys isteýshi bir-birin betpe-bet tanymaıdy. Sonyń saldarynan jaýapkershilik máselesi de belgili bir deńgeıde ǵana bolady. Bul jaǵdaı bir jaǵynan elimizdegi eńbek naryǵyndaǵy resmı kelisimshart jasaý máselesine sáıkes kelmeıdi. Muny múldem bólek jumys formasy deýge de bolady. Osyndaı platformalarǵa adamdar kóbinese kiris kózine, qarajatqa muqtajdyqtan baratyny anyq. Alaıda bul kiris kózi qanshalyqty turaqty degen suraqqa eshkim naqty jaýap bere almaıdy. Sebebi adam búgin nemes erteń aıaqasty jumysynan aıyrylyp qalýy múmkin. Sondyqtan tyń tehnologııalarmen qatar paıda bolǵan jańa jumys platformalaryn da prekarıat qataryna jatqyzýǵa bolady, – dedi A.Sádýaqasova.

Búginde prekarıattar taby – shashy­rań­qy. Árbir áleýmettik toptyń ishinde atalǵan taptyń ókilderi bar. Alaıda kele-kele keleshekte úlken topqa aınalýy múmkin. Soǵan qaramastan, elimizde naq osy máselege jiti nazar aýdarylmaı otyr. Osy kúni tek jumyspen qamtamasyz etilgen jáne jumyssyz azamattar degen res­mı eki kórsetkishke ǵana zer salyp kelemiz. Iаǵnı ekonomıkalyq kórset­­kishterdi ǵana kórip otyrmyz. Sonyń saldarynan áleýmettik jáne saıası kórset­kish­ter­di aıqyndaı alǵan joqpyz.

– Qańtar oqıǵasy kezinde ereýilge jumyssyz adamdar, jastar qatysty degen málimetter boldy. Alaıda ereýilge kimniń shyqqany, olardyń arasynda qandaı toptardyń basym bolǵany áli de tolyq anyqtalǵan joq. Arnaıy zertteý de júrgizilmedi. Deı turǵanmen, jyl basyndaǵy oqıǵanyń portretin jasaıtyn bolsaq, alańǵa shyqqandardyń arasynda jumyssyz, jaǵdaıy tómen jastardyń bolǵanyn ańǵarar edik. Tek qana jastar emes, eńbek naryǵynda belgili bir oryn alatyn, jumys kúshi bo­lyp sanalatyn orta býyn ókilderi de boldy. Bilim deńgeıin saralaıtyn bolsaq, sherýge shyqqandardyń arasynda joǵary bilimdi azamattar da bolǵanyn baıqaımyz. Alaıda olardy prekarıattar tabyna jatqyzýǵa bolatyn naqty bir sebep bar. Ol – qalyptaspaǵan saıası kózqaras pen turaqsyz saıası minez-qulyq. Sondyqtan prekarıat tek ekonomıkalyq emes, qoǵamdaǵy basqarý júıesine qol jetkizý hám óz úlesin qosý kórsetkishi ispetti.

Álemde bir ret bolsyn ýaqytsha jumyspen urtyn maılap, júrek jalǵap kórmegen adam kemde-kem. Ásirese stýdenttik shaq­ta sharq uryp ýaqytsha nápaqa taýyp júretinder jetip artylady. Alaıda bir kúndik tabys tabý men ony udaıy úrdiske aınaldyryp almaýdyń arajigin ajyrata bilý de adamdyqtyń aınasy ispetti. Bul rette Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev óńirlerde jyl saıyn 10 myń turǵynǵa 100 turaqty jumys ornyn qurý týraly tapsyrma bergen bolatyn. Keleshekte halyq sanynyń ósýin eskere otyryp, negizinen 2025 jylǵa deıin 780 myń jumys orny ashylady degen boljam bar.