Saılaý: Úmitkerlerdiń ýádesi qandaı?

21 mamyrda Aýstralııa premer-mınıstri men bılik basyna qandaı saıası toptyń keletini anyqtalady. Úkimetti «bıleý» úshin ondaǵy 151 oryn­nyń keminde 76-syna bir partııa mú­sheleri jaıǵasýlary qajet. Daýys be­rýge eldiń 18 jastan asqan árbir aza­maty quqyly. Osy saı­laýǵa 17,2 mln-nan astam adam tir­kel­gen bolsa, bul daýys be­rýge qu­qyǵy bar adamdardyń 96 pa­ıyzyn qu­raıdy.

Búgingi bılik basyndaǵylar

Aýstralııanyń qazirgi bıligi Lı­be­­ral­dy-ulttyq koalısııanyń qo­­lynda (76 adam). 68 adam Leı­borıster par­tııasynyń múshesi, qalǵan 7 oryndy kishigirim partııa­lar men táýelsiz tulǵalar ıelengen. Parlamenttiń joǵarǵy palatasy Senatta da koalısııa músheleri basym (35 adam), leıborıster 26 adamdy quraıdy. Aldaǵy saılaýda Senatqa 40 adam saılanady.

«Skott Morrıson Úkimet basyna 2018 jyly keldi. Jańa saı­laý­ǵa ol leıborıst Entonı Alba­nızben túsip jatyr. Entonı Al­ba­nız Aýstralııanyń eń qart saıa­sat­ker­l­e­riniń biri, ol 2013 jyly Kevın Radd­tyń tusynda premer-mınıstrdiń orynbasary qyzmetin atqardy. Onyń saılaýaldy baǵdar­la­masy «shaǵyn maq­sattarǵa» – qara­paıym saıası usy­nys­tarǵa negiz­del­gen», deıdi shetel sarapshylary.

Eldi mazalaǵan máseleler

Aýstralııa ekonomıkasy álemdik pan­­demııa kezinde eki esege ósti jáne bıyl taǵy 4,25% ósedi dep kúti­lýde. Jumys­syzdyq deńgeıi 4%-ǵa de­­ıin tómendegen. Dese de el hal­­qyn janar-jaǵarmaı, elektr ener­gııasy jáne basqa da qajetti taýar­­lar­dyń qym­battaýy alańdatady. So­ny­men qatar, sońǵy on jyl­dyq­­ta bankter nesıeniń paıyz­dyq mól­sher­le­melerin kóterip jibergen. Jappaı turǵyn úı satyp alý qarqyny báseń­de­genimen, baspana baǵasy sol kúıi ózgermeı, qarapaıym halyqqa, ásire­se, jastarǵa qoljetimsiz bolyp otyr. Bas­pana baǵasy shıkizat qu­nynyń sha­ryqtap ketýine baılanysty óte qymbatqa túsýde.

«Halyq klımattyń ózgerýinen de zardap shegýde. Ásirese, orman órtteri men sý tasqynynyń aldyn alý is-sharalary aqsap tur», dep jazady ekonomıka synshylary. Máselen, sońǵy úsh jylda Aýstralııada orman órtteri men sý tasqynynan 500-den astam adam qaıtys bolyp, mıl­lıardtaǵan janýar joıylyp ketken. «Turaqsyz klımattyń áse­rinen turǵyn úılerdi saqtandyrý turǵyndardyń bas qaıǵysyna aınaldy», deıdi Klımattyq keńesiniń atqa­rýshy dırektory Amanda Mak­kenzı. «Táýekel deńgeıi joǵary úı­lerdi saqtandyrý óte qymbat, tipti saq­tan­dyrýǵa qabyldanbaıdy da. Máselen, Kvınslend aımaǵynda saqtan­dyrýǵa jatpaıtyn 500 myń úıdiń 40 paıyzǵa jýyǵy ornalasqan. Qaýipti aımaqtardaǵy jyljymaıtyn múlikti satyp alý jáne jalǵa alý arzanǵa túsedi. Sý tegin baǵaǵa ásirese jastar kóp qyzyǵady. Sondyqtan apatty úılerdi kóbinese jas býyn panalaıdy. Osylaısha eldiń demografııasyna da aıtarlyqtaı qaýip tónip tur», dep dabyl qaqty Aýstralııa ulttyq ýnıversıtetiniń demografy Lız Allen.

Osy oraıda Úkimet soltústik aýstra­lııalyqtar úshin saqtandyrýǵa tó­leıtin qarjy kólemin eki ese azaı­týǵa jáne tabıǵat apatyna ushy­raǵan tur­ǵyn úılerdi «qaıta saqtandyrýǵa» kómektesý úshin mıllıardtaǵan qarjy bólýdi ýáde etken bolatyn. Biraq bul sheshim Saqtandyrý keńesinen de, salalyq organ tarapynan da qoldaý tappaǵan. Sarapshylar tabıǵı apattar kóbinese Aýstralııanyń soltústiginen bólek jerlerde, bılik nazarynan tys qalǵan aýmaqtarda jıi bolatynyn aıtady. Degenmen qaýipti aımaqtarda qurylys jumystary toqtamaı tur, turǵyn úıler salynýda. Olardyń basym bóligi apatqa tózimdi etip salynyp jatqan joq. Bul máseleden jergilikti sheneýnikter habarsyz.

«Bul jerde eń basty sheshim – klımattyń ózgerýimen kúresý», deıdi Aýstralııa ǵalymy Setl myrza. «Klı­mattyń ózgerýi ekologııaǵa da aıtar­lyq­taı nuqsan keltirgen. Aýaǵa taralatyn qaldyq mólsheri jyl ótken saıyn artyp otyr», deıdi ekolog ǵalymdar. «Premer-mınıstr Skott Morrısonnyń úkimeti bolsa 2030 jylǵa qaraı aýaǵa taralatyn qaldyq mólsherin 26 paıyzǵa qysqartýǵa ýáde bergen edi. Entonı Albanız basqaratyn leıborıster de ony 43 paıyzǵa qysqartamyz dep sendirgen bolatyn», deıdi ekologtar.

Aýstralııalyqtar kómir máselesin de qozǵap otyr. Kómir – Kvınslend aımaǵynyń shetki bóligi Gladston eldi mekeniniń negizgi tirshilik kózi. Qazirgi tańda aı­maq halqy kómirdi jergilikti port arqyly ózge memleketterge eksporttaıdy. «Ha­­lyqty myńdaǵan jumys ornymen qamtyp otyrǵan da osy «qara al­tyn». Bul óndiris kenje qalatyn bolsa, jergilikti turǵyndar jumyssyz qalyp, eldi mekenniń jaı-kúıi ketedi», deı­di jergilikti óndiristik kásip­odaq uıymynyń ókili Fıl Golbı. «Qazba otyn óndirisin birte-birte toqtatý – ótkir másele, ókinishtisi, ony sheshýdiń joldary eki partııa baǵdarlamasynda da áli naqty aıtylmady», deıdi sarapshy Býsted myrza. Degenmen, leıborıster jańa kómir shahtalarynyń kommer­sııalyq jaǵyna qol­daý kórse­te­tinin jáne zaýyt­tar­dy merziminen buryn jumysyn toq­tatýǵa máj­búr­lemeıtinin málim­dedi. So­nymen qatar, partııa elektro­mobıl­derdi ar­zandatýǵa, jańar­tylatyn ener­gııany saqtaý múm­kin­dik­terin jaq­sartýǵa ýáde berip otyr.

COVID-19 qaýpi seıildi me?

Aýstralııa máselelerin tizbektegen sarapshylar, turǵyndar arasynda álemdik pandemııa qaýpi áli de seıilgen joq deıdi. Vaksınamen qamtý jumysy baıaý júrip, indettiń Omicron shtamyn anyqtaý kezinde antıdeneni anyqtaıtyn synaq­tardyń jetispeýi úkimet ju­my­syna syn keltirgen. Alaıda Mor­rıson úkimeti bul olqylyqtyń ornyn toltyryp, máseleni halyqtyń narazylyǵynan keıin dereý qolǵa alǵan. Eldiń árbir shtaty jedel ári qatań shekteýlerdi, testileý jáne ba­qy­laý hattamalaryn, áleýmettik qa­shyqtyqty jáne indetterdi boldyrmaý úshin maska kııýdi ádetke aınaldyrdy. El óz shekarasyn lezde jaýyp, aýstralııalyqtar resmı ruqsatsyz syrtqa shyǵa almady. Sheteldikter eki aptalyq karantınnen ótýge májbúr boldy. Emhanalar vaksınalarmen lezde qamtyldy. Nátıjesinde, qazirgi ýaqytta Aýstralııa – álemdegi eń kóp vaksınalanǵan elderdiń biri. Bul memlekette halyqtyń 95 paıyzy tolyq vaksınalanǵan. Statıstıkalyq málimetterge súıensek, elde pandemııa bastalǵannan búginge deıin 7 myńnan astam adam ólimi tirkelgen. Al bul ózge damyǵan eldermen salystyrǵanda tómen kórsetkish. Sonymen qatar, ótken aptada Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy Aýstralııada 2020 jáne 2021 jyldary COVID-19 nemese basqa sebepterden ólim-jitim az bolǵanyn málimdedi. «Eger eldiń jetistigin ólim-jitim turǵysynan ól­sheıtin bolsa, Aýstralııa Jańa Zelan­dııa men Taıvan sııaqty elder ara­syndaǵy «tabysty» elderdiń biri ekenine esh kúmán joq», deıdi professor, Kırbı ınstıtýtynyń epıdemıology Greg Dor.

Senbi kúni ótetin saılaýda halyq osy qordalanǵan máselelerdiń sheshi­min qarastyrǵan partııaǵa daýys bere­ri sózsiz. «Saılaýshylar 26 mln halqy bar elde premer-mınıstr Skott Morrısonnan nemese leı­borıst­tik kóshbasshy Entonı Alba­nızden basqa da kandıdattardyń bol­­ǵanyn qalaıdy», deıdi qoǵam bel­sen­dileri. Alty aptaǵa sozylǵan saı­laýal­dy naýqan kezinde halyq partııa ókilderin basty máse­le­ler boıynsha, suraq­tyń astyna alǵan. Aýstralııanyń respýb­lı­kalyq 9-arnasynda ótken eki partııa kóshbasshylarynyń pikirsaıys alańyn turǵyndardyń 80 paıyzy tikeleı efırde tamashalaǵan. Alaıda bul pikirsaıys alańynda keleńsiz jaǵdaılar bolyp, úmitkerler halyq máselelerin tolyqtaı aıta almaǵany úshin synǵa ushyrady. «Sol sebepti de spıkerler halyqtyń kóńilinen shyǵa qoımaǵany belgili. Kóshbasshylar kóbinese óz ıdeıalaryn ortaǵa salǵan­nan góri qarsylastaryna shabýyl ja­saýǵa kóbirek ýaqyt jumsady», dep jer­gilikti sarapshylar jarysa pikir bildirdi.

Eki taraptyń saılaýaldy baǵdar­lama­laryn qorytyndylaǵan sarapshylar eki partııa ókili halyqqa Aýs­tra­­lııanyń kómir óndirý ónerká­si­biniń qaıta retke kelýine qajetti qol­daý kórsetýge, sonymen qatar 2050 jylǵa qaraı aýaǵa shyǵarylatyn qal­dyq­­tar­dyń nóldik kórsetkishine qol jet­ki­zýge ýáde bergenderin atap aıtty.

Al synshylar saılaý nátıjesin shyǵarý uzaq ýaqyt alýy múmkin dep boljap otyr.