Oıý-órnek – órkenıet pen ýaqyt

Qazaqtyń oıý-órnegin jurttyń bári kórip-bi­lip júrgenimen, onyń asta­ryn­daǵy negizdi eskere bermeıdi. Ol týraly kitap­tar kóp bolǵanymen, ár eń­bekte ártúrli kórsetilip, basqasha túsindiriledi. Má­selen, zerger, tarıhshy Salyq Qasımanovtyń «Qa­zaq qolóneri» kitabynda oıý-órnektiń 199 ataýy bar eken. Solaı bola tura, oıý-órnekterdi jeke zerttegen kitaptar osy kúnge deıin joqqa tán. Myna qos jınaq atalǵan olqylyqtardyń ornyn toltyrýǵa tyrysady. Bul eńbekterde myńnan astam ulttyq oıý-órnektiń ataýy men túri, syr-sıpaty men túsinigi berilgen. Osyndaı qundylyqtar qattalǵan qos kitaptyń tusaýkeser rásimin júrgizgen Halyqaralyq Túrki akademııasynyń pre­zıdenti Darhan Qydyráli jıynnyń ereksheligine oı júgirtti. «Joǵalyp bara jatqan jádigerlerimizdi, ulttyq murany ulyqtaý úshin jınalyp otyrmyz. Úlken isterdi úndemeı atqaryp júretin adamdar bolady, sonyń biri – Eraly Ospanov. Shyn máninde Erekeń otandyq grafıka men beıneleý ónerine jańa lep alyp kelgen sýretshi. Tek sýretshi ǵana emes, zerdeli zertteýshi, etnograf, «Qazaq halqynyń salt-dástúrleri», Mádeliqoja, Kúderiqoja, Maılyqoja murasy, «Aby­laı hannyń piri» sııaqty kóptegen eńbektiń avtory. Oıý-órnek degenimiz este joq yqylym zamannan kele jatyr, petroglıfterden bastalatyn kóne jazýymyzdyń da bas­taýy. Kóne Túrki qaǵanaty tusyndaǵy Tonykók, Kúl­tegin eskertkishterindegi keremet órnekterdi Orhon boıyndaǵy О́túkennen de, Anadolydan da kóremiz. Negizi qazaq halqynyń qol­óneri atalǵanymen, bular kúlli kóshpeli elderge ortaq mura. Balbaltastardaǵy oıý-órnekter men áshekeıler, tekemet, keste, tuskıizdegi ártúrli oıý-órnek qazir kúndelikti ómirde kórine bermeıdi. Solardyń atlasy aldaryńyzda jatyr. Oıý-órnekterdiń túrlerin, tarıhı mán-maǵynasyn tereń ashyp kórsetken», dep sabaqtady sózin Darhan Qýandyquly.

Máselen, «Qazaq halqy­nyń oıý-órnekteriniń et­nog­rafııalyq atlasy» eń­beginde avtor Uly dalamyzda kóne dáýirlerden qalyptasqan kıiz, kes­te, toqyma, aǵash, metaldan ja­salǵan zergerlik ulttyq buıymdardy, sáýlet ónerin kórkemdeýde qoldanylǵan oıý-órnekterdiń paıda bolýyn, olardyń túrlerin, nyshanyn, semantıkalyq mán-maǵynasyn tereń zerdelegen. Mundaı dúnıeler buryn ártúrli eńbekte kórsetilgenimen, bulaı birtutas eńbek retinde tutas júıelenbegeni aıtylady. Al «Qosheter – qazaq halqynyń qolóneri» atty kitabynda avtor kóshpeliler ómir saltyn, bolmysyn, dúnıetanymyn dáripteıtin ulttyq buıymdardy keńinen qarastyrǵan.

Mádenıet jáne sport mınıstrligi Arhıv isteri jáne qujattamany basqarý komıtetiniń tóraǵasy Qýat Borash tereńnen tamyr tartatyn ejelgi beıneleý óneri halqymyzdyń áleýmettik-fılosofııalyq ómir súrý saltyn aıqyn­daıtynyn eske aldy. Olar arhıvter men mýzeı­lerde jata bermeı, osylaı jurtshylyqqa jetse, ulttyq kod tirile bastaıdy.

Eraly Ospanovtyń aıtýynsha, quraq tigýde ár oıýdyń óz ataýy bar. Bul kisiniń eńbeginde 40 shaqty ataýy men 20-dan astam quraqtyń úlgisi belgili búginde. Avtor kez kelgen oıý-órnektiń sýretin salady jáne úlgisin kórsetip, ataýyn jetkizedi. Sóıtip júrip 500-600 oıý-órnekti anyqtap, tereńine úńilgen. «Bul – qazaq oıý-órnekteriniń jartysynan kemi, juqanasy ǵana», deıdi avtor. Al túptep kelgende qazaq mádenıetiniń negizi osy oıý-órnekter. Qarapaıym bir elementter quralyp, kompozısııa shyǵady. Álgi dúnıelerdi túıistire kele tutas kóshpeliler órkenıeti qalyptasady. Máselen, latyn grafıkasyndaǵy s árpiniń saq dáýirinen jetken 7-8 túri bar, olardyń árqaısysynyń óz aldyna ataýy taǵy bar. Oıý-órnekterdiń osyndaı bitpeıtin qupııasyn túgendep, urpaq sanasyn tiriltý – úlken is. Avtordyń osynshama eńbegin qurmet tutyp kelgen zııaly qaýym arasynan Qazaq eli monýmentiniń avtory, músinshi Sembiǵalı Smaǵulov, sýretshi, sáýletshi Jeńis Kákenuly, taǵy basqalary jyly lebizderin bildirdi.